Projektowanie uniwersalne odpowiedzią na wyzwania XXI w.

Projektowanie uniwersalne odpowiada na problem różnorodności potrzeb ludzkich. Wśród nich jest niezbywalne prawo do uczestniczenia w życiu społecznym oraz równouprawnienie w jego stosowaniu. Jako holistyczne podejście do kwestii kreowania przestrzeni i przedmiotów nas otaczających jest etycznym wyzwaniem dla projektantów, planistów, architektów, grafików, informatyków, administratorów i decydentów.

Celem projektowania uniwersalnego (projektowania dla wszystkich, projektowania włączającego, projektowania inkluzywnego) jest stworzenie wszystkim ludziom równych szans uczestniczenia we wszystkich dziedzinach życia. Aby ten cel został osiągnięty, otaczająca nas architektura, przedmioty codziennego użytku, usługi, kultura i informacja – wszystko, co jest produkowane dla ludzi i przez ludzi – musi być dostępne i przystosowane dla każdej osoby w społeczeństwie z możliwością adaptacji do zmian, jakie następują u każdego człowieka. Odwołuje się do demokratycznej zasady równości i zakłada, że wszyscy powinni mieć równy dostęp do wszelkich elementów środowiska: przestrzeni, przedmiotów, budynków, ulic, chodników, szpitali, szkół, środków transportu.

Stosowanie reguł projektowania uniwersalnego powinno prowadzić do takiego planowania przestrzeni, aby nie wymagała ona dodatkowych udogodnień dla osób ze specjalnymi potrzebami. Największym wyzwaniem społeczeństwa współczesnego jest wrażliwość na potrzeby innych członków społeczności lokalnej i poznanie ich oczekiwań. Zmiany demograficzne, ale również idea tworzenia społeczeństwa obywatelskiego w oparciu o zasady równości szans i niedyskryminacji, wymagają zwiększonej empatii w zakresie realizacji potrzeb osób zagrożonych wykluczeniem społecznym i cyfrowym. Intensyfikacja procesu starzenia demograficznego ludności oraz systematyczny spadek częstości zgonów i wydłużanie się przeciętnego życia to procesy charakterystyczne dla krajów uprzemysłowionych, mają charakter powszechny i trwały. W związku z wydłużaniem się średniej długości życia w Polsce (kobiety – 81,1; mężczyźni – 73,1), a także lepszą kondycją zdrowotną ludzi starszych i pogłębiającym się niżem demograficznym w młodszych rocznikach należy zachęcać seniorów i wspierać ich w utrzymaniu możliwie najdłużej aktywności zawodowej i społecznej. Aktywność zawodowa i społeczna może być realizowana pod warunkiem łatwego dostępu do komunikacji miejskiej, ale również dostępności stanowisk pracy. Problem ten dotyczy również osób z różnego typu niesprawnościami, ponieważ każdy człowiek ma prawo do równego traktowania i partycypacji w życiu społecznym[1].

Projektowanie uniwersalne po raz pierwszy zdefiniował Ron Mace, architekt, który będąc osobą poruszającą się od urodzenia na wózku, stwierdził, że „Projektowanie uniwersalne jest to projektowanie produktów i środowiska, które mogą być użytkowane przez wszystkich ludzi w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania[2].

Definicja projektowania uniwersalnego została podparta siedmioma zasadami, które wypracował zespół Center of Universal Design Uniwersytetu Północnej Karoliny[3] (USA). Są to:

Użyteczność dla osób o różnej sprawności (ang. Equitable Use)
Elastyczność w użytkowaniu (ang. Flexibility in Use)
Proste i intuicyjne użytkowanie (ang. Simple and Intuitive Use)
Czytelna informacja (ang. Perceptible Information)
Tolerancja na błędy (ang. Tolerance for Error)
Wygodne użytkowanie bez wysiłku (ang. Low Physical Effort)
Wielkość i przestrzeń odpowiednie dla dostępu i użytkowania (ang. Size and Space for Approach and User)

Kolejna zasada projektowania uniwersalnego, zaproponowana przez Konrad Kaletscha, odwołuje się do emocjonalnej percepcji użytkowania produktu czy przestrzeni. Jest to „Percepcja równości” (ang. Perception of Equality), opisywana następująco: „Projekt winien minimalizować możliwość postrzegania indywidualnego jako dyskryminujące”. Zasada ta odnosi się do odbioru poszczególnych rozwiązań jako takich, które mogą wpływać na postrzeganie siebie w kategoriach inności poprzez uwypuklenie różnic wynikających z niepełnosprawności jako cechy niewspółmiernie nas wyróżniającej. Przykładem takiego rozwiązania może być sytuacja, gdy wejście do obiektu dostosowane dla osób z niepełnosprawnością jest innym niż wejście główne, z którego korzystają pozostali użytkownicy. Taki sposób projektowania nacechowany jest stygmatyzacją, a osoby z ograniczeniami funkcjonalności odbierają go jako dyskryminujący. Projektowanie dostępności przestrzeni publicznej powinno prowadzić do podniesienia funkcjonalności przestrzeni nie tylko na poziomie potrzeb fizycznych, ale również potrzeb psychologicznych i emocjonalnych[4].

Zastosowanie zasad projektowania uniwersalnego zmusza do świadomego analizowania ludzkich potrzeb i aspiracji oraz wymaga zaangażowania użytkownika na wszelkich etapach procesu projektowego[5].

Umiejętność praktycznego stosowania projektowania uniwersalnego, oprócz wiedzy na temat jego zasad, wymaga poznania i zrozumienia potrzeb przyszłych użytkowników projektowanych przestrzeni, obiektów, produktów i usług. W obszarze projektowania uniwersalnego brane są pod uwagę potrzeby następujących grup:

osób poruszających się na wózkach, o kulach i o ograniczonej możliwości poruszania się;
osób niewidomych i słabowidzących;
osób głuchych i słabosłyszących;
osób głuchoniewidomych;
osób z niepełnosprawnościami psychicznymi, intelektualnymi oraz z zaburzeniami funkcji poznawczej;
osób starszych;
kobiet w ciąży;
osób z małymi dziećmi, w tym z wózkami dziecięcymi;
osób mających trudności w komunikowaniu się z otoczeniem (także z rozumieniem języka pisanego albo mówionego);
osób o nietypowym wzroście (w tym również dzieci);
osób wykluczonych cyfrowo;
osób z ciężkim lub nieporęcznym bagażem, towarem;
i inne (na przykład tymczasowe wykluczenie, z ograniczoną sprawnością manualną)[6].

Zastosowanie zasad projektowania uniwersalnego do realizacji nowych rozwiązań (przestrzennych, obiektowych, produktowych, procesowych) oraz modyfikacji istniejących w efekcie poprawi jakość życia wszystkich członków społeczeństwa, w tym osób z niepełnosprawnościami. Wdrażanie idei projektowania uniwersalnego to działania zmierzające do stworzenia otoczenia fizycznego i dostępności w taki sposób, aby jak największa liczba osób mogła w sposób samodzielny i niezależny korzystać z nich na prawach równych z innymi członkami społeczności. Projektowanie uniwersalne opiera się na idei humanocentrycznej, gdzie funkcjonalność i użyteczność nowych rozwiązań stawia w centrum uwagi potrzeby człowieka w zakresie jego mobilności i percepcji, uwzględniając zarówno aspekty ergonomii, jak i estetyki.

W projektowaniu uniwersalnym istotne staje się również poszukiwanie takich rozwiązań, które cechują się zmiennością w czasie, tak zwana adaptowalność do zmieniających się potrzeb użytkownika. Dotyczy to przede wszystkim produktów i przestrzeni wykorzystywanych indywidualnie przez poszczególnych użytkowników. Przykładem mogą być mieszkania czy urządzenia AGD, które można w sposób spersonalizowany dostosować do potrzeb użytkownika.

Praktyczne stosowanie zasad projektowania uniwersalnego jest obecnie postrzegane jako jedno z podstawowych wyzwań zrównoważonego rozwoju. W perspektywie najbliższych lat, oprócz działań zmierzających do ochrony środowiska naturalnego, należy przewidzieć lepsze wykorzystanie potencjału ludzkiego, podniesienie jakości życia osób zagrożonych wykluczeniem i budowanie społeczeństwa obywatelskiego opartego na równości praw i obowiązków. Nie jest to możliwe bez powszechnej idei stosowania koncepcji projektowania uniwersalnego w tworzeniu nowych produktów, obiektów i przestrzeni, usług w ujęciu tradycyjnym oraz usług świadczonych
w przestrzeni cyfrowej. Wiedza i możliwości samorozwoju powinny być obecnie w pełni dostępne w środowisku cyfrowym.

Projektowanie uniwersalne podejmuje humanocentryczne podejście do projektowania przestrzeni publicznej, produktów i usług, transportu, świata cyfrowego i jest jednym z działań przybliżających nas do realizacji otwartego, nowoczesnego i odpowiedzialnego społeczeństwa.

[1] Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych oraz Konstytucja RP.
[2] Definicję zaczerpnięto ze strony The Center of Universal Design, http://www.design.ncsu.edu/cud/about_ud/about_ud.htm, (dostęp: 25.05.2023).
[3] Twórcy siedmiu zasad projektowania to: Bettye Rosse Connell, Mike Jones, Ron Mace, Jim Mueller, Abir Mullick, Elaine Ostroff, Jon Sanford, Ed Steinfeld, Molly Story i Gregg Vanderheiden. Źródło: The Principles of Universal Design, NC State University, 1997, http://www.design.ncsu.edu/cud/pubs_p/docs/poster.pdf, (dostęp: 30.05.2023).
[4] M. Wysocki, Projektowanie otoczenia dla osób niewidomych. Pozawzrokowa percepcja przestrzeni, Gdańsk 2010, s. 21.
[5] Por. strona internetowa projektowania uniwersalnego: Inclusive Design, University of Cambridge, http://www.inclusivedesigntoolkit.com/betterdesign2/.
[6] Klasyfikacja powstała w oparciu o Program Dostępność Plus, standardy WCAG, Persona Spectrum, Europejską Kartę Praw, specyfikację interoperacyjności TSI PRM.

Audiodeskrypcja – przekazywany drogą słuchową werbalny opis treści wizualnych osobom niewidomym i słabowidzącym.
Bariery architektoniczne – bariery w środowisku zbudowanym ograniczające uczestnictwo w życiu społecznym osobom ze specjalnymi potrzebami, w tym osobom z niepełnosprawnością stałą i tymczasową oraz osobom starszym na zasadzie zapewnienia równości z innymi osobami.
Dostępność – zgodnie z art. 2 Ustawy o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oznacza: dostępność architektoniczną, cyfrową oraz informacyjno-komunikacyjną co najmniej w zakresie określonym przez minimalne wymagania, o których mowa w art. 6, będącą wynikiem uwzględnienia uniwersalnego projektowania albo zastosowania racjonalnego usprawnienia.
Dostępność cyfrowa – polega na zapewnieniu funkcjonalności, kompatybilności, postrzegalności i zrozumiałości zawartości strony internetowej i/lub aplikacji mobilnej, aby zwiększyć dostępność dla szerokiego grona użytkowników, w tym dla osób z niepełnosprawnościami, między innymi dla osób niewidomych, słabowidzących, głuchych, niedosłyszących, osób z trudnościami w uczeniu się, osób z trudnościami motorycznymi, osób z ograniczeniami kognitywnymi, nadwrażliwych na światło, z problemami rozróżniania kolorów, z zaburzeniami mowy i innymi niepełnosprawnościami.
Dyskryminacja – sytuacja, w której człowiek ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną jest traktowany mniej korzystnie, niż byłby traktowany inny człowiek w porównywalnej sytuacji (wg Rzecznika Praw Obywatelskich).
Ergonomia (lub czynnik ludzki) – dyscyplina naukowa zajmująca się zrozumieniem interakcji między ludźmi i innymi elementami systemu oraz jej zastosowanie w zawdach, które stosują teorię, zasady, dane i metody projektowania w celu optymalizacji dobrostanu ludzi i ogólnej wydajności systemu (wg IEA – International Ergonomics Association).
Komunikacja sensoryczna – projektowanie sensoryczne uwzględnia wszystkie doświadczenia związane z ludzkimi zmysłami: wzrokiem, słuchem, smakiem, węchem i dotykiem. Dotyczy także tworzenia projektów uwzględniających ludzkie emocje w kontekście interakcji z produktem lub przedmiotem: dotykanie, tekstura, tarcie, kolor widzenia, jasność, kształt, wzór, dźwięki i ruchy, zapach, smak, temperatura i postrzegalne właściwości termiczne.
Komunikacja wielomodalna – polega na wzajemnym „dopełnianiu się” informacji przekazywanych przez użytkownika za pomocą różnych modalności. Wymaga zapewnienia synchronizacji pomiędzy tym, co użytkownicy mówią, jak gestykulują lub co robią, oraz tym, co widzą, słyszą i czego dotykają. Wielomodalność przekłada się na mniejszą liczbę błędów dzięki dublowaniu się kanałów przekazywania danej informacji.
Osoba z niepełnosprawnościami – zgodnie z art. 1 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych „Do osób niepełnosprawnych zalicza się te osoby, które mają długotrwale naruszoną sprawność fizyczną, umysłową, intelektualną lub w zakresie zmysłów (percepcji – przyp. autorów), co może, w oddziaływaniu z różnymi barierami, utrudniać im pełny i skuteczny udział w życiu społecznym, na zasadzie równości z innymi osobami”.
Osoby ze szczególnymi potrzebami – nowe pojęcie/określenie użyte w Ustawie o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (Dz. U. z 2019 r. poz. 1169), które w swojej definicji obejmuje każdą osobę, która ze względu na cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w jakich się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe czynności w celu przezwyciężenia bariery, aby móc być aktywną w swoim środowisku lokalnym i uczestniczyć w różnych sferach życia na równi z innymi. Do tych osób można zaliczyć osoby z niepełnosprawnościami, seniorów, dzieci i każdą inną osobę, która odczuwa brak komfortu podczas poruszania się w przestrzeni, na przykład kobiety w ciąży, opiekunowie małych dzieci w wózkach czy nawet osoby z ciężkim bagażem.
Osoba zagrożona wykluczeniem społecznym i cyfrowym – osoby najbardziej narażone na wykluczenie społeczne to: osoby z niepełnosprawnościami, osoby starsze, samotne, uzależnione, długotrwale bezrobotne, opuszczające zakłady karne, kobiety samotnie wychowujące dzieci, osoby o niskich kwalifikacjach zawodowych, osoby bezdomne, dzieci wychowujące się poza rodziną, imigranci oraz członkowie mniejszości narodowych.
Osoba wykluczona – wykluczenie społeczne to ograniczenie możliwości korzystania z podstawowych instytucji publicznych i dostępu do rynku pracy czy edukacji. Obszary te powinny być dostępne dla wszystkich. Cztery podstawowe zakresy wykluczenia dotyczą problemów z: uczestniczeniem, dostępem, prawami, posiadaniem.
Osoba ze szczególnymi potrzebami – zgodnie z art. 2 Ustawy o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oznacza „każdą osobę, która ze względu na swoje cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w których się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe środki w celu przezwyciężenia bariery, aby uczestniczyć w różnych sferach życia na równi z innymi osobami”.
Projektowanie uniwersalne – zgodnie z art. 2 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2012 r. poz. 1169 oraz z 2018 r. poz. 1217) oznacza projektowanie produktów, środowiska, programów i usług w taki sposób, by były użyteczne dla wszystkich, w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania. Uniwersalne projektowanie nie wyklucza pomocy technicznych dla szczególnych grup osób niepełnosprawnych, jeżeli jest to potrzebne”.
Projektowanie włączające – proces projektowania nowoczesnych technologii z aktywnym udziałem adresatów rozwiązań.
Systemy znajdowania drogi (ang. wayfinding system) – pojęcie odnosi się do systemów informacyjnych, które prowadzą ludzi przez fizyczne środowisko i zwiększają ich zrozumienie i doświadczenie przestrzeni. Wayfinding jest celową interakcją z otoczeniem, której celem jest dotarcie do miejsca.
Tekst alternatywny (ang. alternative text) – krótki opis elementów nietekstowych, takich jak zdjęcia, rysunki, wykresy, tabele, grafika, ilustracje, infografika, animacje, aby osoby z dysfunkcją wzroku, korzystające z technologii asystujących (czytnik ekranu) mogły otrzymać istotną informację na temat zawartości elementów nietekstowych. Opisy na stronach internetowych umieszczone są w atrybucie ALT kodu HTML, natomiast w dokumentach cyfrowych w pakiecie MsOffice należy dodać opis w oknie Formatowanie obrazu à Układ i właściwości à Tekst alternatywny.
Transkrypcja tekstowa – zawiera wypowiedziane słowa w nagraniu dźwiękowym. Na przykład po nagraniu podcastu szkoleniowego należy zapewnić alternatywę tekstową dla nagrania, czyli przygotować plik tekstowy z przepisaną treścią lub umieścić treść nagrania w formie HTML poniżej nagrania dźwiękowego np. w formacie MP3.
Tyflografika to grafika dla osób niewidomych i słabowidzących:
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, w sposób dostępny dotykowo osobom niewidomym,
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, dostępne wizualnie osobom o ograniczonej percepcji wzrokowej,
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, dostępne dotykowo i wzrokowo dla osób niewidomych i o ograniczonej percepcji wzrokowej;

User experience – projektowanie zorientowane na użytkownika (UX) jest procesem tworzenia produktów, które dostarczają użytkownikom istotnych i użytecznych doświadczeń. Składa się na to projektowanie wszystkich procesów związanych z produktem, uwzględniając aspekty takie jak branding, użyteczność czy funkcjonalność. Ponieważ projektowanie UX obejmuje całą ścieżkę użytkownika, jest to dziedzina multidyscyplinarna, zawierająca m.in. projektowanie wizualne, programowanie, psychologię i projektowanie interakcji. Projektowanie z myślą o użytkownikach oznacza również konieczność pracy w zakresie dostępności i uwzględniania fizycznych ograniczeń wielu potencjalnych użytkowników. Potrzeby użytkowników znajdują się w centrum wszelkich działań projektowych i badawczych, a celem jest rozwiązanie wszystkich istotnych problemów i potrzeb użytkowników w optymalny sposób. Metodologia: why, what, how (dlaczego, co, jak). Why to motywacja użytkowników do używania produktu; what odnosi się do jego funkcjonalności, how – to projektowanie w przystępny i estetyczny sposób.
Wytyczne dostępności treści internetowych WCAG (Web Content Accessibility Guidelines) – zestaw rekomendacji odnoszący się do sposobu tworzenia treści internetowych, aby były dostępne dla jak największej grupy użytkowników, szczególnie dla szerokiego grona użytkowników z niepełnosprawnościami (patrz Słowniczek pojęć: Dostępność cyfrowa).

Hashtagi: