Projektowanie dla osób niewidomych - Centrum wiedzy o dostępności

Definicja

Osobą niewidomą nazywamy człowieka, który z powodu znacznego lub całkowitego ubytku wzroku do poruszania się poza przestrzenią swojego domu potrzebuje pomocy fizycznej w postaci białej laski, psa asystującego lub drugiego człowieka.

Jest to definicja dosyć ogólna, chcąc ją doprecyzować, możemy doszukać się następujących definicji niewidzenia:

Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) niewidomą jest osoba z ostrością widzenia mniejszą niż 3/60 (lub równowartością 0,05) w lepszym oku z najlepszą korekcją lub posiadająca pole widzenia w obu oczach ograniczone do 10 stopni od punktu fiksacji.
Definicja prawna stosowana w Polsce zakłada, iż osoba niewidoma posiada ostrość wzroku od 0 do 5/50 (pełna ostrość wzroku osoby widzącej prawidłowo to 5/5), a jej pole widzenia mieści się w przedziale do 30 stopni. Mówiąc jaśniej, osoba o prawidłowej ostrości wzroku z pięciu metrów widzi to, co powinna widzieć właśnie z pięciu metrów. Osoba prawnie niewidoma z pięciu metrów widzi to, co osoba dobrze widząca jest w stanie zobaczyć z pięćdziesięciu metrów[1].

Poszukując definicji niewidzenia, trzeba również wprowadzić definicję osoby ociemniałej:

ociemniały: osoba, która straciła wzrok w wyniku choroby lub wypadku.

Jako ociemniałą określa się osobę, która straciła wzrok po piątym roku życia i pamięta obrazy wzrokowe. Niewidomym jest człowiek, który nie widzi od urodzenia lub stracił wzrok przed piątym rokiem życia, nie pamięta widzenia[2].

Pozornie błahe rozróżnienie między osobą niewidomą od urodzenia a osobą, która straciła wzrok – ociemniałą, niesie za sobą ogromne konsekwencje w pracy projektowej. Tak naprawdę są to dwie osobne grupy odbiorców. Pamięć o widzeniu, jeśli wypadek lub choroba nie miały miejsca w bardzo młodym wieku, daje bowiem punkty odniesienia do świata patrzących. Osoby ociemniałe posiadają wizualne punkty odniesienia, rozumieją świat wizualny, perspektywę i możliwość przedstawienia przestrzeni w postaci rysunku. Osoby niewidome od urodzenia są zmuszone funkcjonować w języku wizualnym, traktując pojęcia wizualne jako abstrakty. Osoba niewidoma od urodzenia część pojęć świata wizualnego przyjmuje na wiarę. Stawia to przed nami problem projektowy budowania języka grafiki wypukłej, opisującego świat wizualny, który będzie zrozumiały jednocześnie zarówno dla osób ociemniałych, jak i niewidomych od urodzenia.

Wśród niepełnosprawności wzrokowej wyróżniamy nie tylko te dotyczące uszkodzeń struktur oka, ale też zaburzonego funkcjonowania kory wzrokowej, tych jej części, które odpowiadają za analizowanie i interpretowanie informacji wzrokowych. W piśmiennictwie istnieją różne określenia dotyczące zaburzeń widzenia pochodzenia mózgowego. Trzeba zaznaczyć, że zaburzenie wzroku wywołane uszkodzeniem kory wzrokowej może uniemożliwić przyjęcie i interpretację bodźca (na przykład informującego o przestrzeni) z innego zmysłu w procesie nueuroplastyczności mózgu.

Charakterystyka statystyczna

Według Światowej Organizacji Zdrowia na świecie żyje 39 milionów osób pozbawionych wzroku, a 246 milionów to osoby z poważnymi zaburzeniami widzenia. Około 80% niewidomych to osoby powyżej 50. roku życia. W Polsce liczbę niewidomych szacuje się na 100 tysięcy osób, z czego 73 tysiące zrzesza Polski Związek Niewidomych. Ponad pół miliona Polaków to osoby z poważnym uszkodzeniem wzroku.

Powyższe dane Polskiego Związku Niewidomych są w dużej mierze szacunkowe. Nie wszyscy niewidomi należą do związku, a organizacja nie posiada danych o osobach niewidomych w poszczególnych grupach wiekowych.

Charakterystyka psychologiczna

Niewidzenie jest w pewnym stopniu tematem tabu. Przeciętny człowiek, który spotyka osobę niewidomą na swojej drodze, nie wie, jak się zachować. Niewidome dzieci trafiają do specjalnych ośrodków szkolno-wychowawczych często już w wieku 6-7 lat lub też w momencie utraty wzroku. Niewielka liczba takich ośrodków, a także brak przygotowania pedagogów w zwykłych szkołach sprawiają, że dzieci niewidome umieszczone w internatach przeżywają rozłąkę z rodziną. Prowadzi to do pogłębienia poczucia izolacji. Duży problem stanowi również statystycznie niewielka liczba niewidomych podopiecznych, często dzieci z niepełnosprawnością wzroku przechodzą przez proces edukacji w klasach łączonych z dziećmi z zaburzeniami intelektualnymi i psychicznymi, co wpływa na poziom ich nauczania.

Wychowankowie polskich szkół dla osób niewidomych, choć nie wszyscy, są często wykształceni w postawie roszczeniowej. W Polsce nie nagradza się jednostek aktywnych z tego środowiska. Osoba niewidoma, która pogodziła się z niepełnosprawnością i pokonała przeciwności, by być (czasem) lepszą od osoby widzącej i znaleźć dobrze płatną pracę, nie dostanie już od organizacji Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych dofinansowania na sprzęt (dalszy rozwój), ponieważ jest nagle zbyt zamożna. Taka sytuacja może być przyczyną depresji u osób z tą niepełnosprawnością. Nie przekreśla to faktu, iż znane są przykłady jednostek, które całkowicie zaprzeczają tego typu postawom. Rewolucja cyfrowa umożliwiła osobom niewidomym pełnoprawną pracę w wielu nieosiągalnych przez nie wcześniej zawodach. Niestety, są to głównie mieszkańcy dużych miast. Niepełnosprawni wzrokowo mieszkańcy wsi po zakończeniu szkoły powracają do swojej izolacji. To pokazuje, jak ważne jest wprowadzenie przystosowań pozwalających na zwiększenie zainteresowania światem przez tę grupę. Adaptacji, które wpłyną na ich rozwój, wzmogą chęć i dadzą możliwość zdobywania wiedzy. W przyszłości może to ułatwić im samodzielność i integrację ze społeczeństwem.

Charakterystyka kulturowo-duchowa

Środowisko osób niewidomych funkcjonuje, używając języka wizualnego. Jest to spowodowane ich przyzwyczajeniem i wyuczeniem. Osoby niewidome używają pojęć dla nich abstrakcyjnych, takich jak: „widziałem” zamiast „słyszałem”, „dotykałem”. Tak się mówi, dyskryminacją może być zwrot „posłuchaj filmu”. By być postrzeganym na równi z widzącymi, osoby niewidome muszą dbać o: kolor, krój i styl ubioru, uczesanie, makijaż, a nawet mowę ciała. By byli traktowani poważnie, muszą znać podstawowy kanon kultury wizualnej. Wiedzę o tym czerpią z audiodeskrypcji, grafik wypukłych i opowiadań znajomych.

Współpraca

Konsultując projekty z osobami niewidomymi, musimy pamiętać, że nie wszystkie używają i umieją brajla. Nie wszystkie osoby niewidome korzystają z grafiki wypukłej, a jeśli na dłuższą metę współpracujemy z jednym konsultantem, może on nauczyć się naszego języka tyflograficznego i przez to stracić obiektywizm w ocenie.

[1] Polski Związek Niewidomych: http://pzn.org.pl/niewidomy-ociemnialy-slabowidzacy-tracacy-wzrok-definicje-roznice/, (dostęp: 14.03.2023).
[2] Tamże.

Audiodeskrypcja – przekazywany drogą słuchową werbalny opis treści wizualnych osobom niewidomym i słabowidzącym.
Bariery architektoniczne – bariery w środowisku zbudowanym ograniczające uczestnictwo w życiu społecznym osobom ze specjalnymi potrzebami, w tym osobom z niepełnosprawnością stałą i tymczasową oraz osobom starszym na zasadzie zapewnienia równości z innymi osobami.
Dostępność – zgodnie z art. 2 Ustawy o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oznacza: dostępność architektoniczną, cyfrową oraz informacyjno-komunikacyjną co najmniej w zakresie określonym przez minimalne wymagania, o których mowa w art. 6, będącą wynikiem uwzględnienia uniwersalnego projektowania albo zastosowania racjonalnego usprawnienia.
Dostępność cyfrowa – polega na zapewnieniu funkcjonalności, kompatybilności, postrzegalności i zrozumiałości zawartości strony internetowej i/lub aplikacji mobilnej, aby zwiększyć dostępność dla szerokiego grona użytkowników, w tym dla osób z niepełnosprawnościami, między innymi dla osób niewidomych, słabowidzących, głuchych, niedosłyszących, osób z trudnościami w uczeniu się, osób z trudnościami motorycznymi, osób z ograniczeniami kognitywnymi, nadwrażliwych na światło, z problemami rozróżniania kolorów, z zaburzeniami mowy i innymi niepełnosprawnościami.
Dyskryminacja – sytuacja, w której człowiek ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną jest traktowany mniej korzystnie, niż byłby traktowany inny człowiek w porównywalnej sytuacji (wg Rzecznika Praw Obywatelskich).
Ergonomia (lub czynnik ludzki) – dyscyplina naukowa zajmująca się zrozumieniem interakcji między ludźmi i innymi elementami systemu oraz jej zastosowanie w zawdach, które stosują teorię, zasady, dane i metody projektowania w celu optymalizacji dobrostanu ludzi i ogólnej wydajności systemu (wg IEA – International Ergonomics Association).
Komunikacja sensoryczna – projektowanie sensoryczne uwzględnia wszystkie doświadczenia związane z ludzkimi zmysłami: wzrokiem, słuchem, smakiem, węchem i dotykiem. Dotyczy także tworzenia projektów uwzględniających ludzkie emocje w kontekście interakcji z produktem lub przedmiotem: dotykanie, tekstura, tarcie, kolor widzenia, jasność, kształt, wzór, dźwięki i ruchy, zapach, smak, temperatura i postrzegalne właściwości termiczne.
Komunikacja wielomodalna – polega na wzajemnym „dopełnianiu się” informacji przekazywanych przez użytkownika za pomocą różnych modalności. Wymaga zapewnienia synchronizacji pomiędzy tym, co użytkownicy mówią, jak gestykulują lub co robią, oraz tym, co widzą, słyszą i czego dotykają. Wielomodalność przekłada się na mniejszą liczbę błędów dzięki dublowaniu się kanałów przekazywania danej informacji.
Osoba z niepełnosprawnościami – zgodnie z art. 1 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych „Do osób niepełnosprawnych zalicza się te osoby, które mają długotrwale naruszoną sprawność fizyczną, umysłową, intelektualną lub w zakresie zmysłów (percepcji – przyp. autorów), co może, w oddziaływaniu z różnymi barierami, utrudniać im pełny i skuteczny udział w życiu społecznym, na zasadzie równości z innymi osobami”.
Osoby ze szczególnymi potrzebami – nowe pojęcie/określenie użyte w Ustawie o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (Dz. U. z 2019 r. poz. 1169), które w swojej definicji obejmuje każdą osobę, która ze względu na cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w jakich się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe czynności w celu przezwyciężenia bariery, aby móc być aktywną w swoim środowisku lokalnym i uczestniczyć w różnych sferach życia na równi z innymi. Do tych osób można zaliczyć osoby z niepełnosprawnościami, seniorów, dzieci i każdą inną osobę, która odczuwa brak komfortu podczas poruszania się w przestrzeni, na przykład kobiety w ciąży, opiekunowie małych dzieci w wózkach czy nawet osoby z ciężkim bagażem.
Osoba zagrożona wykluczeniem społecznym i cyfrowym – osoby najbardziej narażone na wykluczenie społeczne to: osoby z niepełnosprawnościami, osoby starsze, samotne, uzależnione, długotrwale bezrobotne, opuszczające zakłady karne, kobiety samotnie wychowujące dzieci, osoby o niskich kwalifikacjach zawodowych, osoby bezdomne, dzieci wychowujące się poza rodziną, imigranci oraz członkowie mniejszości narodowych.
Osoba wykluczona – wykluczenie społeczne to ograniczenie możliwości korzystania z podstawowych instytucji publicznych i dostępu do rynku pracy czy edukacji. Obszary te powinny być dostępne dla wszystkich. Cztery podstawowe zakresy wykluczenia dotyczą problemów z: uczestniczeniem, dostępem, prawami, posiadaniem.
Osoba ze szczególnymi potrzebami – zgodnie z art. 2 Ustawy o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oznacza „każdą osobę, która ze względu na swoje cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w których się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe środki w celu przezwyciężenia bariery, aby uczestniczyć w różnych sferach życia na równi z innymi osobami”.
Projektowanie uniwersalne – zgodnie z art. 2 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2012 r. poz. 1169 oraz z 2018 r. poz. 1217) oznacza projektowanie produktów, środowiska, programów i usług w taki sposób, by były użyteczne dla wszystkich, w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania. Uniwersalne projektowanie nie wyklucza pomocy technicznych dla szczególnych grup osób niepełnosprawnych, jeżeli jest to potrzebne”.
Projektowanie włączające – proces projektowania nowoczesnych technologii z aktywnym udziałem adresatów rozwiązań.
Systemy znajdowania drogi (ang. wayfinding system) – pojęcie odnosi się do systemów informacyjnych, które prowadzą ludzi przez fizyczne środowisko i zwiększają ich zrozumienie i doświadczenie przestrzeni. Wayfinding jest celową interakcją z otoczeniem, której celem jest dotarcie do miejsca.
Tekst alternatywny (ang. alternative text) – krótki opis elementów nietekstowych, takich jak zdjęcia, rysunki, wykresy, tabele, grafika, ilustracje, infografika, animacje, aby osoby z dysfunkcją wzroku, korzystające z technologii asystujących (czytnik ekranu) mogły otrzymać istotną informację na temat zawartości elementów nietekstowych. Opisy na stronach internetowych umieszczone są w atrybucie ALT kodu HTML, natomiast w dokumentach cyfrowych w pakiecie MsOffice należy dodać opis w oknie Formatowanie obrazu à Układ i właściwości à Tekst alternatywny.
Transkrypcja tekstowa – zawiera wypowiedziane słowa w nagraniu dźwiękowym. Na przykład po nagraniu podcastu szkoleniowego należy zapewnić alternatywę tekstową dla nagrania, czyli przygotować plik tekstowy z przepisaną treścią lub umieścić treść nagrania w formie HTML poniżej nagrania dźwiękowego np. w formacie MP3.
Tyflografika to grafika dla osób niewidomych i słabowidzących:
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, w sposób dostępny dotykowo osobom niewidomym,
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, dostępne wizualnie osobom o ograniczonej percepcji wzrokowej,
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, dostępne dotykowo i wzrokowo dla osób niewidomych i o ograniczonej percepcji wzrokowej;

User experience – projektowanie zorientowane na użytkownika (UX) jest procesem tworzenia produktów, które dostarczają użytkownikom istotnych i użytecznych doświadczeń. Składa się na to projektowanie wszystkich procesów związanych z produktem, uwzględniając aspekty takie jak branding, użyteczność czy funkcjonalność. Ponieważ projektowanie UX obejmuje całą ścieżkę użytkownika, jest to dziedzina multidyscyplinarna, zawierająca m.in. projektowanie wizualne, programowanie, psychologię i projektowanie interakcji. Projektowanie z myślą o użytkownikach oznacza również konieczność pracy w zakresie dostępności i uwzględniania fizycznych ograniczeń wielu potencjalnych użytkowników. Potrzeby użytkowników znajdują się w centrum wszelkich działań projektowych i badawczych, a celem jest rozwiązanie wszystkich istotnych problemów i potrzeb użytkowników w optymalny sposób. Metodologia: why, what, how (dlaczego, co, jak). Why to motywacja użytkowników do używania produktu; what odnosi się do jego funkcjonalności, how – to projektowanie w przystępny i estetyczny sposób.
Wytyczne dostępności treści internetowych WCAG (Web Content Accessibility Guidelines) – zestaw rekomendacji odnoszący się do sposobu tworzenia treści internetowych, aby były dostępne dla jak największej grupy użytkowników, szczególnie dla szerokiego grona użytkowników z niepełnosprawnościami (patrz Słowniczek pojęć: Dostępność cyfrowa).

Hashtagi: