Dostępna typografia - Centrum wiedzy o dostępności

Dostępność

Dostępność jest czynnikiem, o którym mówi się dzisiaj coraz więcej – podejście inkluzywne zakłada przystosowanie rzeczywistości, w jakiej funkcjonujemy, do potrzeb odbiorców o różnorodnych potrzebach. O projektowaniu uniwersalnym myśli się już nie tylko w kontekście architektury i designu, ale i zagadnień komunikacji wizualnej, projektowania grafiki i informacji, stron internetowych czy krojów pism (potocznie nazywanych czcionkami). Dostęp do informacji i wiedzy gwarantują między innymi zabiegi zmierzające do uczynienia treści wysoko czytelnymi, a przez to łatwiejszymi w odbiorze przez osoby z niepełnosprawnościami, niedowidzące, z dysleksją, ze spektrum autyzmu czy z deficytami uwagi.

Wytyczne

Wytyczne WCAG (Web Content Accessibility Guidelines) dotyczące dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych obejmują także problematykę czytelności tekstu[1]. Czytelność jest tutaj rozumiana głównie jako klarowny, przejrzysty układ treści – podkreśla się ogromne znaczenie akapitów i nagłówków, ale także funkcjonalne przygotowywanie wypunktowań i tabel. Pojawia się zalecenie dotyczące wyrównywania tekstu do lewej strony i sugestia unikania justowania, jednak nie znajdujemy informacji o optymalnej liczbie znaków w wierszu czy innych czynnikach wpływających na czytelność, takich jak szerokość łamu, interlinia czy odstępy międzywyrazowe i międzyliterowe. Znajdujemy informację, że dobrze jest używać grubszych odmian pisma dla wyróżnienia i podkreślenia najważniejszych treści, jednak opatrzona jest ona uwagą, że nie można takich zabiegów nadużywać. Rzeczywiście tego typu ingerencje, zgodnie z wiedzą typograficzną, mogą nie służyć czytelności, gdyż utrudniają gałce ocznej swobodne i płynne podążanie wzdłuż wiersza, jednak w wypadku dyslektyków czy też osób niedowidzących pogrubienie jest lepiej widoczne niż kursywa. Jeśli chodzi o wygląd tekstu, jest mowa o kolorze i kontraście, niewiele natomiast znajdziemy na temat samego doboru kroju pisma, jedynie informację, że powinien być bezszeryfowy. Jednak nie każdy krój bezszeryfowy charakteryzuje się wysoką czytelnością, warto więc doprecyzować, jak właściwie rozumiemy czytelność i co jest jej gwarantem.

Czytelność

Wyróżniamy dwa rodzaje czytelności – pierwsza wynika z tego, jak tekst został złożony i zakomponowany na stronie, druga dotyczy samego pisma – tego, czy poszczególne znaki są dla nas wyraziste i łatwe w odbiorze[2] (w języku angielskim te dwa rodzaje określone są innymi słowami – readability oraz legibility). Jednak bardzo istotne jest, że oba te aspekty muszą współgrać ze sobą, aby rzeczywiście można było mówić o wysokiej czytelności. Nie zagwarantuje jej nam układ tekstu wyrównany do lewej strony, jeśli interlinia będzie za mała bądź za duża lub gdy wiersze będą zbyt długie – oko będzie miało tendencję do gubienia się i wypadania z rytmu. Nie zagwarantuje jej ani wysoki kontrast, ani bezszeryfowy krój pisma, jeśli litery nie będą zaprojektowane tak, by spełniać wymogi wysokiej czytelności – wówczas znaki o pokrewnych kształtach mogą wymuszać zatrzymywanie oka w celu właściwego ich rozszyfrowania i odróżnienia od pozostałych (np. mała litera „l” może wyglądać identycznie jak duża litera “I”).

Rytm

Jednostajny rytm uważany jest za najwygodniejszy dla oczu i sprzyjający swobodnemu i komfortowemu czytaniu przy zachowaniu uważności i koncentracji czytelnika. Jednostajność ta nie oznacza, że w tekście nie ma akapitów czy śródtytułów, jednak tekst jest regularnie i harmonijnie złożony – ma odpowiednią interlinię, szerokość łamu i światła (odstępy) pomiędzy wyrazami i poszczególnymi znakami pisma. Tę harmonię dobrze wyraża metafora tkaniny: „dobrze dobrane formy liternicze tworzą żywą, jednolitą fakturę; beztrosko wstawiane odstępy między literami, wierszami i wyrazami potrafią sprawić, że tkanina się rozejdzie”[3]. Rzeczywiście najłatwiej osiągnąć wyważony rytm w układzie chorągiewkowym (wyrównanym do jednej strony), gdyż minimalizujemy wówczas ryzyko powstania zbyt dużych, zaburzających proces czytania odstępów międzywyrazowych.

Szerokość wiersza

Aby oko nie gubiło się, przeskakując pomiędzy wierszami, należy pamiętać o odpowiedniej szerokości wiersza. W wielu opracowaniach dotyczących dostępności pojawia się argument, że tekst powinien być odpowiedniej wielkości, czyli – w domyśle – nie zbyt mały. Pomija się przy tym równie ważny aspekt – szerokość samego wiersza. Jeśli w linijce znajdzie się zbyt wiele znaków pisma, oko będzie miało tendencję do gubienia się podczas przeskakiwania pomiędzy wierszami. Za optymalną liczbę znaków w wierszu uznaje się 66 (licząc litery, odstępy i znaki interpunkcyjne), dobre typograficzne praktyki wskazują, że w przypadku dłuższych tekstów nie powinno to być mniej niż 45 ani więcej niż 75 znaków[4]. Uznaje się też, że większa interlinia będzie działała na korzyść wierszy z większą liczbą znaków.

Krój pisma

Na czytelność, tak jak wszystkie wymienione już składowe, wpływa w równej mierze także sam krój pisma – to, jak zaprojektowana jest każda pojedyncza litera. W wypadku osób o szczególnych potrzebach dobór kroju jest wyjątkowo istotny – wyrazistość znaków musi pozwalać na ich łatwe zidentyfikowanie. Znaczenie ma na przykład wysokość x, czyli wysokość minuskuły (małej litery) względem wysokości wydłużeń górnych, czyli zakończeń liter takich jak „l”, „t” czy „k”. Uznaje się, że bardziej czytelne kroje posiadają dużą wysokość x (choć w dalszym ciągu istotne jest składanie ich z wystarczająco dużą interlinią[5]). Przyjmuje się, że czytelności sprzyjają większe niż standardowe odstępy międzyliterowe. Kolejnym kryterium jest sam kształt znaków, zarówno w przypadku dyslektyków, osób w spektrum autyzmu, jak i z niepełnosprawnością intelektualną czy problemami ze wzrokiem – sugerowane są pisma z małym kontrastem między grubymi a cienkimi elementami liter, a także po prostu kroje bezszeryfowe[6]. Następną cechą pism wskazanych jako preferowane przez wszystkie te grupy jest ciężar optyczny liter, który pozwala na zwiększenie ich kontrastu względem tła. Wskazane jest także jednoznaczne rozróżnienie podobnych do siebie znaków pisma – tak zwanych znaków bliźniaczych.

Uniwersalna typografia?

Obecnie powstaje coraz więcej krojów pism dla osób o szczególnych potrzebach, jak dyslektycy (OpenDyslexic, Dyslexie, Sylexiad czy Doferm) czy osoby ze spektrum autyzmu (choćby Accessible Font). W wypadku kilku z nich forma litery odstaje od standardowych założeń i proporcji – np. dociążone optycznie są dolne części znaków. Praktyki te mają jednak swoich bezwzględnych krytyków, a badania nie potwierdzają jednoznacznie zbawiennego wpływu tego typu rozwiązań. Jedynie Accessible Font[7] wydaje się spełniać wysokie wymogi czytelności przy zachowaniu nowoczesnego i efektownego wyglądu niesugerującego jego specjalistycznego przeznaczenia. Dzięki temu może być bardzo pozytywnie odbierany nie tylko przez odbiorcę o szczególnych potrzebach – można powiedzieć, że posiada on cechy projektu uniwersalnego, czyli skierowanego do bardzo szerokiej grupy odbiorców, przy uwzględnieniu szczególnych potrzeb niektórych z nich. Gdyby tego typu założenia przyświecały projektantom, być może udałoby się stworzyć większą bazę krojów, które byłyby jednocześnie wysoko czytelne i tym samym dostępne, nie tracąc nic na swojej atrakcyjności.

[1] Standardy przygotowywania treści zgodnie z wytycznymi WCAG 2.1 na poziomie AA, Ośrodek Rozwoju Edukacji, 2020, https://www.ore.edu.pl/wp-content/uploads/2020/09/standardy-przygotowywania-tresci-zgodnie-z-wytycznymi-wcag-2.1_ore_2020.pdf (dostęp: 5.07.2023).

[2] M. Mitchell, S. Wightman, Typografia książki. Podręcznik projektanta, Kraków 2015, s. 20.

[3] R. Bringhurst, Elementarz stylu w typografii, Kraków 2008, s. 27.

[4] Tamże, s. 29.

[5] M. Mitchell, S. Wightman, dz. cyt., s. 78.

[6] Tamże, s. 344–346.

[7] E. Serin, Accessible Font. A Typeface for Teaching Strategies of Autistic Individuals Based on Latin Script, https://www.academia.edu/40197373/Accessible_Font_A_typeface_for_teaching_strategies_of_autistic_individuals_based_on_Latin_script?email_work_card=view-paper (dostęp: 6.07.2023).

Audiodeskrypcja – przekazywany drogą słuchową werbalny opis treści wizualnych osobom niewidomym i słabowidzącym.
Bariery architektoniczne – bariery w środowisku zbudowanym ograniczające uczestnictwo w życiu społecznym osobom ze specjalnymi potrzebami, w tym osobom z niepełnosprawnością stałą i tymczasową oraz osobom starszym na zasadzie zapewnienia równości z innymi osobami.
Dostępność – zgodnie z art. 2 Ustawy o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oznacza: dostępność architektoniczną, cyfrową oraz informacyjno-komunikacyjną co najmniej w zakresie określonym przez minimalne wymagania, o których mowa w art. 6, będącą wynikiem uwzględnienia uniwersalnego projektowania albo zastosowania racjonalnego usprawnienia.
Dostępność cyfrowa – polega na zapewnieniu funkcjonalności, kompatybilności, postrzegalności i zrozumiałości zawartości strony internetowej i/lub aplikacji mobilnej, aby zwiększyć dostępność dla szerokiego grona użytkowników, w tym dla osób z niepełnosprawnościami, między innymi dla osób niewidomych, słabowidzących, głuchych, niedosłyszących, osób z trudnościami w uczeniu się, osób z trudnościami motorycznymi, osób z ograniczeniami kognitywnymi, nadwrażliwych na światło, z problemami rozróżniania kolorów, z zaburzeniami mowy i innymi niepełnosprawnościami.
Dyskryminacja – sytuacja, w której człowiek ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną jest traktowany mniej korzystnie, niż byłby traktowany inny człowiek w porównywalnej sytuacji (wg Rzecznika Praw Obywatelskich).
Ergonomia (lub czynnik ludzki) – dyscyplina naukowa zajmująca się zrozumieniem interakcji między ludźmi i innymi elementami systemu oraz jej zastosowanie w zawdach, które stosują teorię, zasady, dane i metody projektowania w celu optymalizacji dobrostanu ludzi i ogólnej wydajności systemu (wg IEA – International Ergonomics Association).
Komunikacja sensoryczna – projektowanie sensoryczne uwzględnia wszystkie doświadczenia związane z ludzkimi zmysłami: wzrokiem, słuchem, smakiem, węchem i dotykiem. Dotyczy także tworzenia projektów uwzględniających ludzkie emocje w kontekście interakcji z produktem lub przedmiotem: dotykanie, tekstura, tarcie, kolor widzenia, jasność, kształt, wzór, dźwięki i ruchy, zapach, smak, temperatura i postrzegalne właściwości termiczne.
Komunikacja wielomodalna – polega na wzajemnym „dopełnianiu się” informacji przekazywanych przez użytkownika za pomocą różnych modalności. Wymaga zapewnienia synchronizacji pomiędzy tym, co użytkownicy mówią, jak gestykulują lub co robią, oraz tym, co widzą, słyszą i czego dotykają. Wielomodalność przekłada się na mniejszą liczbę błędów dzięki dublowaniu się kanałów przekazywania danej informacji.
Osoba z niepełnosprawnościami – zgodnie z art. 1 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych „Do osób niepełnosprawnych zalicza się te osoby, które mają długotrwale naruszoną sprawność fizyczną, umysłową, intelektualną lub w zakresie zmysłów (percepcji – przyp. autorów), co może, w oddziaływaniu z różnymi barierami, utrudniać im pełny i skuteczny udział w życiu społecznym, na zasadzie równości z innymi osobami”.
Osoby ze szczególnymi potrzebami – nowe pojęcie/określenie użyte w Ustawie o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (Dz. U. z 2019 r. poz. 1169), które w swojej definicji obejmuje każdą osobę, która ze względu na cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w jakich się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe czynności w celu przezwyciężenia bariery, aby móc być aktywną w swoim środowisku lokalnym i uczestniczyć w różnych sferach życia na równi z innymi. Do tych osób można zaliczyć osoby z niepełnosprawnościami, seniorów, dzieci i każdą inną osobę, która odczuwa brak komfortu podczas poruszania się w przestrzeni, na przykład kobiety w ciąży, opiekunowie małych dzieci w wózkach czy nawet osoby z ciężkim bagażem.
Osoba zagrożona wykluczeniem społecznym i cyfrowym – osoby najbardziej narażone na wykluczenie społeczne to: osoby z niepełnosprawnościami, osoby starsze, samotne, uzależnione, długotrwale bezrobotne, opuszczające zakłady karne, kobiety samotnie wychowujące dzieci, osoby o niskich kwalifikacjach zawodowych, osoby bezdomne, dzieci wychowujące się poza rodziną, imigranci oraz członkowie mniejszości narodowych.
Osoba wykluczona – wykluczenie społeczne to ograniczenie możliwości korzystania z podstawowych instytucji publicznych i dostępu do rynku pracy czy edukacji. Obszary te powinny być dostępne dla wszystkich. Cztery podstawowe zakresy wykluczenia dotyczą problemów z: uczestniczeniem, dostępem, prawami, posiadaniem.
Osoba ze szczególnymi potrzebami – zgodnie z art. 2 Ustawy o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oznacza „każdą osobę, która ze względu na swoje cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w których się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe środki w celu przezwyciężenia bariery, aby uczestniczyć w różnych sferach życia na równi z innymi osobami”.
Projektowanie uniwersalne – zgodnie z art. 2 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2012 r. poz. 1169 oraz z 2018 r. poz. 1217) oznacza projektowanie produktów, środowiska, programów i usług w taki sposób, by były użyteczne dla wszystkich, w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania. Uniwersalne projektowanie nie wyklucza pomocy technicznych dla szczególnych grup osób niepełnosprawnych, jeżeli jest to potrzebne”.
Projektowanie włączające – proces projektowania nowoczesnych technologii z aktywnym udziałem adresatów rozwiązań.
Systemy znajdowania drogi (ang. wayfinding system) – pojęcie odnosi się do systemów informacyjnych, które prowadzą ludzi przez fizyczne środowisko i zwiększają ich zrozumienie i doświadczenie przestrzeni. Wayfinding jest celową interakcją z otoczeniem, której celem jest dotarcie do miejsca.
Tekst alternatywny (ang. alternative text) – krótki opis elementów nietekstowych, takich jak zdjęcia, rysunki, wykresy, tabele, grafika, ilustracje, infografika, animacje, aby osoby z dysfunkcją wzroku, korzystające z technologii asystujących (czytnik ekranu) mogły otrzymać istotną informację na temat zawartości elementów nietekstowych. Opisy na stronach internetowych umieszczone są w atrybucie ALT kodu HTML, natomiast w dokumentach cyfrowych w pakiecie MsOffice należy dodać opis w oknie Formatowanie obrazu à Układ i właściwości à Tekst alternatywny.
Transkrypcja tekstowa – zawiera wypowiedziane słowa w nagraniu dźwiękowym. Na przykład po nagraniu podcastu szkoleniowego należy zapewnić alternatywę tekstową dla nagrania, czyli przygotować plik tekstowy z przepisaną treścią lub umieścić treść nagrania w formie HTML poniżej nagrania dźwiękowego np. w formacie MP3.
Tyflografika to grafika dla osób niewidomych i słabowidzących:
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, w sposób dostępny dotykowo osobom niewidomym,
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, dostępne wizualnie osobom o ograniczonej percepcji wzrokowej,
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, dostępne dotykowo i wzrokowo dla osób niewidomych i o ograniczonej percepcji wzrokowej;

User experience – projektowanie zorientowane na użytkownika (UX) jest procesem tworzenia produktów, które dostarczają użytkownikom istotnych i użytecznych doświadczeń. Składa się na to projektowanie wszystkich procesów związanych z produktem, uwzględniając aspekty takie jak branding, użyteczność czy funkcjonalność. Ponieważ projektowanie UX obejmuje całą ścieżkę użytkownika, jest to dziedzina multidyscyplinarna, zawierająca m.in. projektowanie wizualne, programowanie, psychologię i projektowanie interakcji. Projektowanie z myślą o użytkownikach oznacza również konieczność pracy w zakresie dostępności i uwzględniania fizycznych ograniczeń wielu potencjalnych użytkowników. Potrzeby użytkowników znajdują się w centrum wszelkich działań projektowych i badawczych, a celem jest rozwiązanie wszystkich istotnych problemów i potrzeb użytkowników w optymalny sposób. Metodologia: why, what, how (dlaczego, co, jak). Why to motywacja użytkowników do używania produktu; what odnosi się do jego funkcjonalności, how – to projektowanie w przystępny i estetyczny sposób.
Wytyczne dostępności treści internetowych WCAG (Web Content Accessibility Guidelines) – zestaw rekomendacji odnoszący się do sposobu tworzenia treści internetowych, aby były dostępne dla jak największej grupy użytkowników, szczególnie dla szerokiego grona użytkowników z niepełnosprawnościami (patrz Słowniczek pojęć: Dostępność cyfrowa).

Hashtagi: