Wpływ projektowania na dobre samopoczucie - Centrum wiedzy o dostępności

Czy możliwe jest projektowanie z myślą o dobrym samopoczuciu? Czy za pomocą odpowiedniej aranżacji przestrzeni można wpłynąć na emocje oraz zachowanie ludzi? Okazuje się, że tak! Tych właśnie zagadnień dotyka prężnie rozwijająca się dziedzina wiedzy – psychologia przestrzeni, zwana również psychologią środowiskową, psychologią miejsca lub psychologią architektury. Łącząc osiągnięcia psychologii, designu i neuronauki, opisuje to, co każdy z nas intuicyjnie wyczuwa: wpływ, jaki dana przestrzeń wywiera na dobrostan człowieka. To ważne szczególnie dzisiaj, gdy większość czasu spędzamy w czterech ścianach. Oświetlenie, akustyka, kolor i estetyka odgrywają ogromną rolę w psychologii behawioralnej człowieka, a projektowanie staje się jedną z najprostszych metod prewencji.

Miarą naszego człowieczeństwa jest gotowość do brania pod uwagę potrzeb osób najwrażliwszych, dlatego przystępując do projektowania danej przestrzeni, to właśnie ich możliwości percepcji powinny być traktowane priorytetowo. Różni ludzie na rozmaite sposoby odbierają tę samą przestrzeń – jednym będzie się jawiła jako wspierająca, innym – neutralna, a pozostałym – jako niepokojąca, frustrująca czy wręcz niebezpieczna. Potrafimy wyobrazić sobie konieczność niwelowania fizycznych przeszkód w przestrzeni przystosowanej do potrzeb osób niewidomych bądź poruszających się za pomocą wózka inwalidzkiego, a zrozumienie i uwzględnienie ich perspektywy winno być niepodlegającym dyskusji standardem. Trudniej jednak wyobrazić sobie percepcję osoby w spektrum autyzmu, ADHD, dysleksji, dyspraksji lub osoby o wysokiej wrażliwości układu nerwowego, ze skłonnością do szybkiego przebodźcowywania się. Dobry, inkluzywny projekt zapewnia korzyści jak największej liczbie osób, z uwzględnieniem grup najmniej uprzywilejowanych, wykorzystując wiedzę o wpływie następujących bodźców na dobrostan psychofizyczny człowieka:

wizualnych (kształtów, kolorów, rodzaju oświetlenia, aranżacji przestrzennej mebli i sprzętów),
audio (dźwięku, hałasu, ciszy),
kinestetycznych (odległości danych elementów w przestrzeni, ciągów komunikacyjnych, możliwości przemieszczenia się),
taktylnych (struktur przedmiotów, których dotykamy),
zapachowych (woni, aromatów, wentylacji, klimatyzacji).

Podczas projektowania przestrzeni publicznych należy unikać przeciążenia sensorycznego wywoływanego powyższymi bodźcami. Z kolei nauka o dobrym samopoczuciu (ang. wellbeing) wskazuje czynniki, których wpływ na dobre samopoczucie został udowodniony: relacje międzyludzkie, aktywność fizyczna, zdolność do koncentracji, rozwój osobisty i zawodowy.

Poniżej prezentuję parę wskazówek, w jaki sposób projektować obiekty, by uwzględniać te wszystkie – fizyczne i psychologiczne – czynniki.

Wpływ oświetlenia

Światło naturalne ma szereg zalet w porównaniu z elektrycznym. Do najważniejszych z nich należy przeciwdziałanie sezonowym zaburzeniom afektywnym (SAD). Twórzmy więc przestrzenie, które ułatwiają dostęp do światła dziennego z wielu źródeł, a także umożliwiajmy osobistą kontrolę nad jego intensywnością – świadomość kontroli nad otoczeniem i możliwość indywidualnego dostosowywania warunków do aktualnych potrzeb skutkuje większym poczuciem satysfakcji. Okna powinny oferować różne możliwości (światło docierające z góry, z boku, bezpośrednie, rozproszone, regulowane żaluzjami), a ściany i powierzchnie płaskie odbijać naturalne światło, jednak nie powodować przy tym efektu odblasku. Najlepsze będą wykończenia jasne, matowe, nieprzezroczyste.

Dźwięk

Nadmierny hałas powoduje stres, przeciążenie sensoryczne i zmniejsza wydajność. Dobrą praktyką jest tworzenie „mapy dźwiękowej” z oznaczeniem stref głośnych, cichych i mieszanych. Jeśli strefy głośne i ciche bezpośrednio ze sobą graniczą, należy rozważyć ich reorganizację lub zastosować dźwiękochłonne panele sufitowe lub dywanowe wykładziny.

Biofilia

Kontakt z naturą poprawia nastrój, zmniejsza niepokój, wyostrza funkcje poznawcze, zwiększa poczucie dobrostanu i kreatywności. W miejskim otoczeniu realizacja tych założeń możliwa jest poprzez wprowadzenie roślinności do wnętrz w postaci kwiatów doniczkowych, wertykalnych ogrodów lub stosowanie naturalnych materiałów takich jak drewno, cegła czy kamień oraz zapewnienie dostępu do naturalnego światła i świeżego powietrza.

Aktywność fizyczna

Zachęcanie do umiarkowanego poziomu aktywności jest istotne dla utrzymania sprawności psychofizycznej. Jednym z najprostszych sposobów jest… promowanie chodzenia po schodach! Powinny być piękne i wygodne, a korzystanie z nich „nagradzane” dostępem do dziennego światła, widokami na naturę, kontaktem z roślinami i sztuką oraz wkraczaniem do przestrzeni inicjujących możliwość interakcji i „spotkań w ruchu”. Równie ważne jest docenianie alternatywnych środków transportu poprzez zapewnienie miejsc przechowywania rowerów.

Uwaga: należy również pamiętać o potrzebach osób mających problemy z dostępnością i korzystających z wózków, wózków dziecięcych czy balkoników!

Temperatura

Brak satysfakcji cieplnej ma negatywny wpływ na wydajność i zdrowie. Ciało wyczuwa środowisko termiczne nie tylko na podstawie temperatury powietrza, ale także promieniowania światła słonecznego, ruchu powietrza i przewodnictwa cieplnego przedmiotów (drewno wydaje się ciepłe, kamień chłodny i tak dalej). Warto uwzględniać tworzenie nasłonecznionych miejsc na chłodne dni w postaci na przykład siedzisk przy oknie przy użyciu ciężkich materiałów, które chłoną i zatrzymują ciepło, zaś na upalne lato – przygotowanie miejsc przewiewnych i zacienionych.

Relacje społeczne

Przestrzeń ułatwiająca zawiązywanie relacji społecznych z większym prawdopodobieństwem będzie sprzyjać zaufaniu i koleżeństwu, a także zachęcać ludzi do dbania o siebie nawzajem, zmniejszając tym samym poziom stresu i niepokoju. Warto zachęcać do pozytywnych nieformalnych interakcji społecznych pomiędzy znajomymi i współpracownikami, tworząc miejsca spotkań, szerokie schody czy ławki wzdłuż korytarzy.

Audiodeskrypcja – przekazywany drogą słuchową werbalny opis treści wizualnych osobom niewidomym i słabowidzącym.
Bariery architektoniczne – bariery w środowisku zbudowanym ograniczające uczestnictwo w życiu społecznym osobom ze specjalnymi potrzebami, w tym osobom z niepełnosprawnością stałą i tymczasową oraz osobom starszym na zasadzie zapewnienia równości z innymi osobami.
Dostępność – zgodnie z art. 2 Ustawy o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oznacza: dostępność architektoniczną, cyfrową oraz informacyjno-komunikacyjną co najmniej w zakresie określonym przez minimalne wymagania, o których mowa w art. 6, będącą wynikiem uwzględnienia uniwersalnego projektowania albo zastosowania racjonalnego usprawnienia.
Dostępność cyfrowa – polega na zapewnieniu funkcjonalności, kompatybilności, postrzegalności i zrozumiałości zawartości strony internetowej i/lub aplikacji mobilnej, aby zwiększyć dostępność dla szerokiego grona użytkowników, w tym dla osób z niepełnosprawnościami, między innymi dla osób niewidomych, słabowidzących, głuchych, niedosłyszących, osób z trudnościami w uczeniu się, osób z trudnościami motorycznymi, osób z ograniczeniami kognitywnymi, nadwrażliwych na światło, z problemami rozróżniania kolorów, z zaburzeniami mowy i innymi niepełnosprawnościami.
Dyskryminacja – sytuacja, w której człowiek ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną jest traktowany mniej korzystnie, niż byłby traktowany inny człowiek w porównywalnej sytuacji (wg Rzecznika Praw Obywatelskich).
Ergonomia (lub czynnik ludzki) – dyscyplina naukowa zajmująca się zrozumieniem interakcji między ludźmi i innymi elementami systemu oraz jej zastosowanie w zawdach, które stosują teorię, zasady, dane i metody projektowania w celu optymalizacji dobrostanu ludzi i ogólnej wydajności systemu (wg IEA – International Ergonomics Association).
Komunikacja sensoryczna – projektowanie sensoryczne uwzględnia wszystkie doświadczenia związane z ludzkimi zmysłami: wzrokiem, słuchem, smakiem, węchem i dotykiem. Dotyczy także tworzenia projektów uwzględniających ludzkie emocje w kontekście interakcji z produktem lub przedmiotem: dotykanie, tekstura, tarcie, kolor widzenia, jasność, kształt, wzór, dźwięki i ruchy, zapach, smak, temperatura i postrzegalne właściwości termiczne.
Komunikacja wielomodalna – polega na wzajemnym „dopełnianiu się” informacji przekazywanych przez użytkownika za pomocą różnych modalności. Wymaga zapewnienia synchronizacji pomiędzy tym, co użytkownicy mówią, jak gestykulują lub co robią, oraz tym, co widzą, słyszą i czego dotykają. Wielomodalność przekłada się na mniejszą liczbę błędów dzięki dublowaniu się kanałów przekazywania danej informacji.
Osoba z niepełnosprawnościami – zgodnie z art. 1 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych „Do osób niepełnosprawnych zalicza się te osoby, które mają długotrwale naruszoną sprawność fizyczną, umysłową, intelektualną lub w zakresie zmysłów (percepcji – przyp. autorów), co może, w oddziaływaniu z różnymi barierami, utrudniać im pełny i skuteczny udział w życiu społecznym, na zasadzie równości z innymi osobami”.
Osoby ze szczególnymi potrzebami – nowe pojęcie/określenie użyte w Ustawie o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (Dz. U. z 2019 r. poz. 1169), które w swojej definicji obejmuje każdą osobę, która ze względu na cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w jakich się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe czynności w celu przezwyciężenia bariery, aby móc być aktywną w swoim środowisku lokalnym i uczestniczyć w różnych sferach życia na równi z innymi. Do tych osób można zaliczyć osoby z niepełnosprawnościami, seniorów, dzieci i każdą inną osobę, która odczuwa brak komfortu podczas poruszania się w przestrzeni, na przykład kobiety w ciąży, opiekunowie małych dzieci w wózkach czy nawet osoby z ciężkim bagażem.
Osoba zagrożona wykluczeniem społecznym i cyfrowym – osoby najbardziej narażone na wykluczenie społeczne to: osoby z niepełnosprawnościami, osoby starsze, samotne, uzależnione, długotrwale bezrobotne, opuszczające zakłady karne, kobiety samotnie wychowujące dzieci, osoby o niskich kwalifikacjach zawodowych, osoby bezdomne, dzieci wychowujące się poza rodziną, imigranci oraz członkowie mniejszości narodowych.
Osoba wykluczona – wykluczenie społeczne to ograniczenie możliwości korzystania z podstawowych instytucji publicznych i dostępu do rynku pracy czy edukacji. Obszary te powinny być dostępne dla wszystkich. Cztery podstawowe zakresy wykluczenia dotyczą problemów z: uczestniczeniem, dostępem, prawami, posiadaniem.
Osoba ze szczególnymi potrzebami – zgodnie z art. 2 Ustawy o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oznacza „każdą osobę, która ze względu na swoje cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w których się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe środki w celu przezwyciężenia bariery, aby uczestniczyć w różnych sferach życia na równi z innymi osobami”.
Projektowanie uniwersalne – zgodnie z art. 2 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2012 r. poz. 1169 oraz z 2018 r. poz. 1217) oznacza projektowanie produktów, środowiska, programów i usług w taki sposób, by były użyteczne dla wszystkich, w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania. Uniwersalne projektowanie nie wyklucza pomocy technicznych dla szczególnych grup osób niepełnosprawnych, jeżeli jest to potrzebne”.
Projektowanie włączające – proces projektowania nowoczesnych technologii z aktywnym udziałem adresatów rozwiązań.
Systemy znajdowania drogi (ang. wayfinding system) – pojęcie odnosi się do systemów informacyjnych, które prowadzą ludzi przez fizyczne środowisko i zwiększają ich zrozumienie i doświadczenie przestrzeni. Wayfinding jest celową interakcją z otoczeniem, której celem jest dotarcie do miejsca.
Tekst alternatywny (ang. alternative text) – krótki opis elementów nietekstowych, takich jak zdjęcia, rysunki, wykresy, tabele, grafika, ilustracje, infografika, animacje, aby osoby z dysfunkcją wzroku, korzystające z technologii asystujących (czytnik ekranu) mogły otrzymać istotną informację na temat zawartości elementów nietekstowych. Opisy na stronach internetowych umieszczone są w atrybucie ALT kodu HTML, natomiast w dokumentach cyfrowych w pakiecie MsOffice należy dodać opis w oknie Formatowanie obrazu à Układ i właściwości à Tekst alternatywny.
Transkrypcja tekstowa – zawiera wypowiedziane słowa w nagraniu dźwiękowym. Na przykład po nagraniu podcastu szkoleniowego należy zapewnić alternatywę tekstową dla nagrania, czyli przygotować plik tekstowy z przepisaną treścią lub umieścić treść nagrania w formie HTML poniżej nagrania dźwiękowego np. w formacie MP3.
Tyflografika to grafika dla osób niewidomych i słabowidzących:
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, w sposób dostępny dotykowo osobom niewidomym,
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, dostępne wizualnie osobom o ograniczonej percepcji wzrokowej,
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, dostępne dotykowo i wzrokowo dla osób niewidomych i o ograniczonej percepcji wzrokowej;

User experience – projektowanie zorientowane na użytkownika (UX) jest procesem tworzenia produktów, które dostarczają użytkownikom istotnych i użytecznych doświadczeń. Składa się na to projektowanie wszystkich procesów związanych z produktem, uwzględniając aspekty takie jak branding, użyteczność czy funkcjonalność. Ponieważ projektowanie UX obejmuje całą ścieżkę użytkownika, jest to dziedzina multidyscyplinarna, zawierająca m.in. projektowanie wizualne, programowanie, psychologię i projektowanie interakcji. Projektowanie z myślą o użytkownikach oznacza również konieczność pracy w zakresie dostępności i uwzględniania fizycznych ograniczeń wielu potencjalnych użytkowników. Potrzeby użytkowników znajdują się w centrum wszelkich działań projektowych i badawczych, a celem jest rozwiązanie wszystkich istotnych problemów i potrzeb użytkowników w optymalny sposób. Metodologia: why, what, how (dlaczego, co, jak). Why to motywacja użytkowników do używania produktu; what odnosi się do jego funkcjonalności, how – to projektowanie w przystępny i estetyczny sposób.
Wytyczne dostępności treści internetowych WCAG (Web Content Accessibility Guidelines) – zestaw rekomendacji odnoszący się do sposobu tworzenia treści internetowych, aby były dostępne dla jak największej grupy użytkowników, szczególnie dla szerokiego grona użytkowników z niepełnosprawnościami (patrz Słowniczek pojęć: Dostępność cyfrowa).

Hashtagi: