Projektowanie dla osób z niepełnosprawnością intelektualną

Zgodnie z aktualnie obowiązująca definicją „niepełnosprawność intelektualna charakteryzuje się istotnym ograniczeniem zarówno w funkcjonowaniu intelektualnym, jak i zachowaniu przystosowawczym, ujawniającym się w poznawczych, społecznych i praktycznych umiejętnościach. Niepełnosprawność ta powstaje przed 18 rokiem życia”[1]. Określono również pięć założeń, które są istotne dla wdrożenia tej definicji:

Ograniczenia powinny być zawsze analizowane w kontekście środowiska rówieśniczego oraz kultury.
Ocena funkcjonowania osoby powinna uwzględniać zróżnicowanie kulturowe i językowe, jak również odmienne sposoby komunikowania się, czynniki sensoryczne, motoryczne i behawioralne.
U każdej osoby ograniczenia współistnieją z mocnymi stronami.
Istotnym celem charakterystyki ograniczeń jest opracowanie profilu koniecznego wsparcia.
Wsparcie udzielane osobie przez dłuższy czas przynosi poprawę jej funkcjonowania[2].

Analiza definicji wskazuje na kilka elementów, które powinny być uwzględniane w procesie projektowania uniwersalnego.

Istotnym aspektem rehabilitacji osób z niepełnosprawnością intelektualną jest tworzenie warunków dla ich maksymalnie niezależnego funkcjonowania w świecie. Zwykle poruszanie się w najbliższej okolicy, samodzielne korzystanie ze środków komunikacji miejskiej czy robienie zakupów pozostaje poza zasięgiem możliwości wielu osób ze względu na trudności w orientacji w przestrzennej, problemy w rozumieniu informacji, jak również odbieraniu i przetwarzaniu bodźców sensorycznych.

Projektowanie uwzględniające potrzeby tej grupy osób wymaga więc zwrócenia uwagi na bardzo jasną i czytelną organizację przestrzeni, ujednoliconego i spójnego sposobu wykorzystywania oznaczeń/symboli umożliwiających identyfikację określonego miejsca i dotarcie do niego. Stosowane znaki powinny odznaczać się wysokim kontrastem, być właściwe oświetlone i umiejscowione na wysokości dostępnej użytkownikom. Należy konsekwentnie wykorzystywać informacyjny aspekt koloru na całej projektowanej przestrzeni. Kolor może być użyty do podświetlenia (wyróżnienia ważnej informacji) lub wizualnej organizacji przestrzeni, w tym zróżnicowania koloru ścian i podłóg.

Informacje przeznaczone do czytania powinny być krótkie, najlepiej zapisane drukiem. Zalecane są proste kroje czcionek. Należy unikać pisania na wielobarwnych tłach zawierających dodatkowe elementy graficzne, jak również stosowania trudnego słownictwa, zapożyczeń i skrótów. Tekst należy zawsze uzupełniać odpowiadającym mu zdjęciem/rysunkiem lub symbolem, ponieważ umiejętność czytania w tej grupie osób nie jest powszechna.

Istniejące systemy odnajdywania drogi (na przykład w hipermarketach, na dworcach), mogą być użytkowane w ograniczonym zakresie, w zależności od stopnia niepełnosprawności intelektualnej. Tablice i mapy ułatwiające poruszanie się po budynkach powinny być pozbawione zbędnych elementów graficznych i wyposażone w lokalizatory świetlne oraz głosowe wskazujące miejsce, w którym osoba się znajduje, linie wyznaczające kierunek oraz funkcje sterowania głosem, tak aby użytkownik mógł również wskazać miejsce, do którego się udaje. W procesie projektowania można też wykorzystać ścieżki naprowadzające i elementy kontrastowe, a także tabliczki, mapy i plany dotykowe przygotowywane z myślą o osobach niewidomych i słabowidzących.

W budynkach użyteczności publicznej należy uwzględniać miejsce na stanowiska informacyjne (zlokalizowane w pobliżu wejścia), gdzie osoba z niepełnosprawnością będzie mogła uzyskać pomoc. Ponadto bardzo istotne jest tworzenie w przestrzeni publicznej stref komfortu pozwalających na odpoczynek i zapewniających optymalne pobudzenia zmysłowe. Specyficzne dla tej grupy wzorce i sposoby uczenia się, które powinny angażować wiele kanałów zmysłowych, implikują tworzenie rozwiązań wykorzystujących łączenie informacji wzrokowej, słuchowej i dotykowej. Takie propozycje stosowane są obecnie dosyć powszechnie w muzeach i innych obiektach kultury, gdzie możliwy jest osobisty kontakt z przedmiotem, samodzielne gromadzenie doświadczeń ukierunkowywane dostosowanym do możliwości użytkownika komentarzem. Jako przykład dobrej praktyki w zakresie projektowania służyć może Centrum Edukacji Ekologicznej w Nowej Palmiarni w Warszawie (film promocyjny instytucji na platformie Youtube).

W miejscach takich jak muzea, galerie, ale również restauracje czy parki rozrywki powinny pojawić się przewodniki zawierające elementy graficzne, fakturowe bądź wykonane z wykorzystaniem znanych tej grupie symboli zaczerpniętych z programu Boardmaker lub Mówik. Wskazówką może być na przykład Przewodnik po muzeum opracowany na potrzeby osób z niepełnosprawnością zwiedzających Muzeum Sztuki Współczesnej w Warszawie.

Zapewnienie możliwości korzystania z alternatywnych i wspomagających metod komunikacji stanowi jeden z istotniejszych elementów ułatwiających osobie z niepełnosprawnością intelektualną wychodzenie poza własne ograniczenia i nawiązywanie aktywnych relacji z otaczającym światem.

Bibliografia

Schalock R. L. i in., Intellectual Disability. Definition, Classification, and Systems of Supports, wyd. 11, Washington 2010.

Netografia

Centrum Edukacji Ekologicznej liderem dostępności, https://www.youtube.com/watch?v=Az5bR4eRcm4, (dostęp: 16.04 2023).

Przewodnik po muzeum nad Wisłą. Muzeum Sztuki Współczesnej w Warszawie, http://artmuseum.pl/public/upload/files/PrzewodnikpoMuzeum.pdf, (dostęp: 16.04 2023).

[1] R. L. Schalock i in., Intellectual Disability. Definition, Classification, and Systems of Supports, wyd. 11, Washington 2010, s. 1

[2] Tamże.

Audiodeskrypcja – przekazywany drogą słuchową werbalny opis treści wizualnych osobom niewidomym i słabowidzącym.
Bariery architektoniczne – bariery w środowisku zbudowanym ograniczające uczestnictwo w życiu społecznym osobom ze specjalnymi potrzebami, w tym osobom z niepełnosprawnością stałą i tymczasową oraz osobom starszym na zasadzie zapewnienia równości z innymi osobami.
Dostępność – zgodnie z art. 2 Ustawy o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oznacza: dostępność architektoniczną, cyfrową oraz informacyjno-komunikacyjną co najmniej w zakresie określonym przez minimalne wymagania, o których mowa w art. 6, będącą wynikiem uwzględnienia uniwersalnego projektowania albo zastosowania racjonalnego usprawnienia.
Dostępność cyfrowa – polega na zapewnieniu funkcjonalności, kompatybilności, postrzegalności i zrozumiałości zawartości strony internetowej i/lub aplikacji mobilnej, aby zwiększyć dostępność dla szerokiego grona użytkowników, w tym dla osób z niepełnosprawnościami, między innymi dla osób niewidomych, słabowidzących, głuchych, niedosłyszących, osób z trudnościami w uczeniu się, osób z trudnościami motorycznymi, osób z ograniczeniami kognitywnymi, nadwrażliwych na światło, z problemami rozróżniania kolorów, z zaburzeniami mowy i innymi niepełnosprawnościami.
Dyskryminacja – sytuacja, w której człowiek ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną jest traktowany mniej korzystnie, niż byłby traktowany inny człowiek w porównywalnej sytuacji (wg Rzecznika Praw Obywatelskich).
Ergonomia (lub czynnik ludzki) – dyscyplina naukowa zajmująca się zrozumieniem interakcji między ludźmi i innymi elementami systemu oraz jej zastosowanie w zawdach, które stosują teorię, zasady, dane i metody projektowania w celu optymalizacji dobrostanu ludzi i ogólnej wydajności systemu (wg IEA – International Ergonomics Association).
Komunikacja sensoryczna – projektowanie sensoryczne uwzględnia wszystkie doświadczenia związane z ludzkimi zmysłami: wzrokiem, słuchem, smakiem, węchem i dotykiem. Dotyczy także tworzenia projektów uwzględniających ludzkie emocje w kontekście interakcji z produktem lub przedmiotem: dotykanie, tekstura, tarcie, kolor widzenia, jasność, kształt, wzór, dźwięki i ruchy, zapach, smak, temperatura i postrzegalne właściwości termiczne.
Komunikacja wielomodalna – polega na wzajemnym „dopełnianiu się” informacji przekazywanych przez użytkownika za pomocą różnych modalności. Wymaga zapewnienia synchronizacji pomiędzy tym, co użytkownicy mówią, jak gestykulują lub co robią, oraz tym, co widzą, słyszą i czego dotykają. Wielomodalność przekłada się na mniejszą liczbę błędów dzięki dublowaniu się kanałów przekazywania danej informacji.
Osoba z niepełnosprawnościami – zgodnie z art. 1 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych „Do osób niepełnosprawnych zalicza się te osoby, które mają długotrwale naruszoną sprawność fizyczną, umysłową, intelektualną lub w zakresie zmysłów (percepcji – przyp. autorów), co może, w oddziaływaniu z różnymi barierami, utrudniać im pełny i skuteczny udział w życiu społecznym, na zasadzie równości z innymi osobami”.
Osoby ze szczególnymi potrzebami – nowe pojęcie/określenie użyte w Ustawie o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (Dz. U. z 2019 r. poz. 1169), które w swojej definicji obejmuje każdą osobę, która ze względu na cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w jakich się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe czynności w celu przezwyciężenia bariery, aby móc być aktywną w swoim środowisku lokalnym i uczestniczyć w różnych sferach życia na równi z innymi. Do tych osób można zaliczyć osoby z niepełnosprawnościami, seniorów, dzieci i każdą inną osobę, która odczuwa brak komfortu podczas poruszania się w przestrzeni, na przykład kobiety w ciąży, opiekunowie małych dzieci w wózkach czy nawet osoby z ciężkim bagażem.
Osoba zagrożona wykluczeniem społecznym i cyfrowym – osoby najbardziej narażone na wykluczenie społeczne to: osoby z niepełnosprawnościami, osoby starsze, samotne, uzależnione, długotrwale bezrobotne, opuszczające zakłady karne, kobiety samotnie wychowujące dzieci, osoby o niskich kwalifikacjach zawodowych, osoby bezdomne, dzieci wychowujące się poza rodziną, imigranci oraz członkowie mniejszości narodowych.
Osoba wykluczona – wykluczenie społeczne to ograniczenie możliwości korzystania z podstawowych instytucji publicznych i dostępu do rynku pracy czy edukacji. Obszary te powinny być dostępne dla wszystkich. Cztery podstawowe zakresy wykluczenia dotyczą problemów z: uczestniczeniem, dostępem, prawami, posiadaniem.
Osoba ze szczególnymi potrzebami – zgodnie z art. 2 Ustawy o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oznacza „każdą osobę, która ze względu na swoje cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w których się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe środki w celu przezwyciężenia bariery, aby uczestniczyć w różnych sferach życia na równi z innymi osobami”.
Projektowanie uniwersalne – zgodnie z art. 2 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2012 r. poz. 1169 oraz z 2018 r. poz. 1217) oznacza projektowanie produktów, środowiska, programów i usług w taki sposób, by były użyteczne dla wszystkich, w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania. Uniwersalne projektowanie nie wyklucza pomocy technicznych dla szczególnych grup osób niepełnosprawnych, jeżeli jest to potrzebne”.
Projektowanie włączające – proces projektowania nowoczesnych technologii z aktywnym udziałem adresatów rozwiązań.
Systemy znajdowania drogi (ang. wayfinding system) – pojęcie odnosi się do systemów informacyjnych, które prowadzą ludzi przez fizyczne środowisko i zwiększają ich zrozumienie i doświadczenie przestrzeni. Wayfinding jest celową interakcją z otoczeniem, której celem jest dotarcie do miejsca.
Tekst alternatywny (ang. alternative text) – krótki opis elementów nietekstowych, takich jak zdjęcia, rysunki, wykresy, tabele, grafika, ilustracje, infografika, animacje, aby osoby z dysfunkcją wzroku, korzystające z technologii asystujących (czytnik ekranu) mogły otrzymać istotną informację na temat zawartości elementów nietekstowych. Opisy na stronach internetowych umieszczone są w atrybucie ALT kodu HTML, natomiast w dokumentach cyfrowych w pakiecie MsOffice należy dodać opis w oknie Formatowanie obrazu à Układ i właściwości à Tekst alternatywny.
Transkrypcja tekstowa – zawiera wypowiedziane słowa w nagraniu dźwiękowym. Na przykład po nagraniu podcastu szkoleniowego należy zapewnić alternatywę tekstową dla nagrania, czyli przygotować plik tekstowy z przepisaną treścią lub umieścić treść nagrania w formie HTML poniżej nagrania dźwiękowego np. w formacie MP3.
Tyflografika to grafika dla osób niewidomych i słabowidzących:
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, w sposób dostępny dotykowo osobom niewidomym,
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, dostępne wizualnie osobom o ograniczonej percepcji wzrokowej,
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, dostępne dotykowo i wzrokowo dla osób niewidomych i o ograniczonej percepcji wzrokowej;

User experience – projektowanie zorientowane na użytkownika (UX) jest procesem tworzenia produktów, które dostarczają użytkownikom istotnych i użytecznych doświadczeń. Składa się na to projektowanie wszystkich procesów związanych z produktem, uwzględniając aspekty takie jak branding, użyteczność czy funkcjonalność. Ponieważ projektowanie UX obejmuje całą ścieżkę użytkownika, jest to dziedzina multidyscyplinarna, zawierająca m.in. projektowanie wizualne, programowanie, psychologię i projektowanie interakcji. Projektowanie z myślą o użytkownikach oznacza również konieczność pracy w zakresie dostępności i uwzględniania fizycznych ograniczeń wielu potencjalnych użytkowników. Potrzeby użytkowników znajdują się w centrum wszelkich działań projektowych i badawczych, a celem jest rozwiązanie wszystkich istotnych problemów i potrzeb użytkowników w optymalny sposób. Metodologia: why, what, how (dlaczego, co, jak). Why to motywacja użytkowników do używania produktu; what odnosi się do jego funkcjonalności, how – to projektowanie w przystępny i estetyczny sposób.
Wytyczne dostępności treści internetowych WCAG (Web Content Accessibility Guidelines) – zestaw rekomendacji odnoszący się do sposobu tworzenia treści internetowych, aby były dostępne dla jak największej grupy użytkowników, szczególnie dla szerokiego grona użytkowników z niepełnosprawnościami (patrz Słowniczek pojęć: Dostępność cyfrowa).

Hashtagi: