Projektowanie dla osób niepełnosprawnych ruchowo

Kim są „osoby niepełnosprawne ruchowo”? Często kojarzymy tę grupę z poruszającymi się na wózkach inwalidzkich. Jednak jest znacznie szersza. Niepełnosprawność ruchowa może być trwała bądź tymczasowa. Stopień ograniczenia ruchu także. Nie zawsze musi wiązać się z koniecznością korzystania z wózka. Jeśli już o wózkach mowa, te różnią się od siebie nawzajem w zależności od rodzaju i stopnia niepełnosprawności, do którego są dopasowane. Mają zróżnicowane przeznaczenie, funkcje, parametry czy gabaryty i rodzaj napędu.

Do grupy osób z ograniczoną sprawnością ruchową zaliczamy też osoby starsze, mające problemy z poruszaniem się (także korzystające z tak zwanych balkoników, kul czy lasek), osoby niedowidzące, niewidome oraz takie, które tymczasowo leczą urazy (złamania, skręcenia i tym podobne). Mogą to być też osoby po poważnych operacjach, których konsekwencją są rozmaite trwałe bądź okresowe ograniczenia sprawności. Osoby unieruchomione w znacznym stopniu lub leżące także potrzebują przestrzeni umożliwiającej przemieszczanie ich z pomocą opiekunów – szerokich korytarzy, poręczy, wind, podjazdów czy innowacyjnych systemów i technologii komunikacji. Do tej samej grupy można zaliczyć: osoby sprawne, lecz przemieszczające się z ciężkim bagażem, wózkami dziecięcymi, a także dzieci. Te ostatnie na różnych etapach rozwoju mają ograniczone jeszcze możliwości pokonywania przeszkód (tak zwanych barier architektonicznych), a ich umiejętności poruszania się i percepcji przestrzeni dopiero się rozwijają. Czynnikami ograniczającymi czyjąś sprawność ruchową i orientację w przestrzeni mogą być ponadto niewidoczne gołym okiem schorzenia o różnym podłożu. Ważne zatem, by pamiętać o tym, że kształtując nasze otoczenie, tworzymy je dla siebie samych. Każdy z nas na jakimś etapie życia może odczuć rozmaite trudności ruchowe. Dlatego też projektowanie uniwersalne mające na celu ułatwianie przemieszczania się osobom o szczególnych potrzebach jest wsparciem dla nas wszystkich.

Niestety miasta, budynki i mieszkania przez całe stulecia nie były tworzone z myślą o dostępności. Koncepcja „projektowania dla wszystkich” zaczęła kiełkować dopiero w drugiej połowie XX wieku. Dziś znajduje coraz większe zrozumienie, co przekłada się na kształtowanie ludzkiego otoczenia. Jednak ilość rozmaitych przeszkód, które nas otaczają, jest ciągle duża, a proces przemian bywa niespieszny. Niekiedy są one na tyle uciążliwe, że potrafią utrudnić życie nawet osobom zupełnie sprawnym.

W ostatnich dekadach także w Polsce wzrastała świadomość tego zagadnienia. Stopniowo zaczyna ona zyskiwać coraz głębsze odzwierciedlenie w przepisach prawnych, również techniczno-budowlanych. Od 2019 roku obowiązuje tzw. ustawa o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami [1]. Jej zakres obejmuje nie tylko kwestie dostępności architektonicznej, ale także cyfrowej i informacyjno-komunikacyjnej.

Temat projektowania dla osób niepełnosprawnych ruchowo jest nie od dziś, stopniowo rozszerzanym, komponentem przepisów techniczno-budowlanych [2]. Określają one rozmaite parametry budynków i ich otoczenia, między innymi: szerokości dojść i wejść, drzwi wewnętrznych, korytarzy, wysokość progów, krawężników; wymiary schodów wewnętrznych i zewnętrznych; maksymalne wartości spadków i zasady tworzenia pochylni, balustrad; wyposażenia w windy, dostępności miejsc parkingowych, budowania odpowiednio przestronnych i dostosowanych toalet ogólnodostępnych i publicznych. W 2018 roku na szczeblu ogólnokrajowym opublikowano w Polsce „Standardy dostępności budynków dla osób z niepełnosprawnościami”[3]. Znalazły się w nich szczegółowe wytyczne dotyczące tworzenia funkcjonalnych wnętrz, ich wyposażenia czy też oznaczeń ułatwiających orientację wewnątrz i na zewnątrz budynków.

Mieszkania i budynki mieszkalne niedostosowane dla osób o szczególnych potrzebach mogą stać się dla nich wręcz więzieniami, z których trudno wyjść i do których nie sposób się dostać (brak wind, schody, progi, wąskie i ciężki drzwi). Na przykład w Krakowie budynki wielorodzinne bez windy stanowią blisko 80% tego zasobu [4]. Ograniczenia ruchowe to nie tylko kwestia przestrzeni i budynków publicznych, ale właśnie mieszkalnych – zarówno w Polsce, jak i na świecie można znaleźć liczne publikacje związane z zasadami przystosowywania mieszkań do potrzeb osób o niepełnej sprawności i osób starszych. Zawarte w nich wytyczne dotyczą zwykle rozwiązań funkcjonalnych, wyposażenia wnętrz i parametrów istotnych w codziennym życiu między innymi dla pomieszczeń takich jak: przedpokój i korytarze, kuchnia, łazienka (prysznice), sypialna i tym podobne. W projektowaniu wnętrz dostępnych pomocne są także nowe technologie, choćby urządzenia i aplikacje, które ułatwiają kontakt z innymi czy na przykład umożliwiają wezwanie pomocy medycznej.

Literatura:

[1] Ustawa z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. Pobrano z: https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20190001696 (dostęp: 12.03.2023 r.)

[2] Rozporządzenia Ministra Infrastruktury w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie. Pobrano z: https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20220001225 (dostęp: 12.03.2023 r.)

[3] Standardy dostępności budynków dla osób z niepełnosprawnościami, Ministerstwo Inwestycji i Rozwoju, 2018. Źródło: https://www.gov.pl/web/rozwoj-technologia/standardy-dostepnosci-budynkow-dla-osob-z-niepelnosprawnosciami

[4] Biuletyn Informacji Publicznej Kraków: https://www.bip.krakow.pl/_inc/rada/posiedzenia/show_pdfdoc.php?id=128619, a także: https://krakow.tvp.pl/64515550/w-krakowskich-blokach-brakuje-wind (dostęp: 25.02.2023 r.)

Audiodeskrypcja – przekazywany drogą słuchową werbalny opis treści wizualnych osobom niewidomym i słabowidzącym.
Bariery architektoniczne – bariery w środowisku zbudowanym ograniczające uczestnictwo w życiu społecznym osobom ze specjalnymi potrzebami, w tym osobom z niepełnosprawnością stałą i tymczasową oraz osobom starszym na zasadzie zapewnienia równości z innymi osobami.
Dostępność – zgodnie z art. 2 Ustawy o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oznacza: dostępność architektoniczną, cyfrową oraz informacyjno-komunikacyjną co najmniej w zakresie określonym przez minimalne wymagania, o których mowa w art. 6, będącą wynikiem uwzględnienia uniwersalnego projektowania albo zastosowania racjonalnego usprawnienia.
Dostępność cyfrowa – polega na zapewnieniu funkcjonalności, kompatybilności, postrzegalności i zrozumiałości zawartości strony internetowej i/lub aplikacji mobilnej, aby zwiększyć dostępność dla szerokiego grona użytkowników, w tym dla osób z niepełnosprawnościami, między innymi dla osób niewidomych, słabowidzących, głuchych, niedosłyszących, osób z trudnościami w uczeniu się, osób z trudnościami motorycznymi, osób z ograniczeniami kognitywnymi, nadwrażliwych na światło, z problemami rozróżniania kolorów, z zaburzeniami mowy i innymi niepełnosprawnościami.
Dyskryminacja – sytuacja, w której człowiek ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną jest traktowany mniej korzystnie, niż byłby traktowany inny człowiek w porównywalnej sytuacji (wg Rzecznika Praw Obywatelskich).
Ergonomia (lub czynnik ludzki) – dyscyplina naukowa zajmująca się zrozumieniem interakcji między ludźmi i innymi elementami systemu oraz jej zastosowanie w zawdach, które stosują teorię, zasady, dane i metody projektowania w celu optymalizacji dobrostanu ludzi i ogólnej wydajności systemu (wg IEA – International Ergonomics Association).
Komunikacja sensoryczna – projektowanie sensoryczne uwzględnia wszystkie doświadczenia związane z ludzkimi zmysłami: wzrokiem, słuchem, smakiem, węchem i dotykiem. Dotyczy także tworzenia projektów uwzględniających ludzkie emocje w kontekście interakcji z produktem lub przedmiotem: dotykanie, tekstura, tarcie, kolor widzenia, jasność, kształt, wzór, dźwięki i ruchy, zapach, smak, temperatura i postrzegalne właściwości termiczne.
Komunikacja wielomodalna – polega na wzajemnym „dopełnianiu się” informacji przekazywanych przez użytkownika za pomocą różnych modalności. Wymaga zapewnienia synchronizacji pomiędzy tym, co użytkownicy mówią, jak gestykulują lub co robią, oraz tym, co widzą, słyszą i czego dotykają. Wielomodalność przekłada się na mniejszą liczbę błędów dzięki dublowaniu się kanałów przekazywania danej informacji.
Osoba z niepełnosprawnościami – zgodnie z art. 1 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych „Do osób niepełnosprawnych zalicza się te osoby, które mają długotrwale naruszoną sprawność fizyczną, umysłową, intelektualną lub w zakresie zmysłów (percepcji – przyp. autorów), co może, w oddziaływaniu z różnymi barierami, utrudniać im pełny i skuteczny udział w życiu społecznym, na zasadzie równości z innymi osobami”.
Osoby ze szczególnymi potrzebami – nowe pojęcie/określenie użyte w Ustawie o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (Dz. U. z 2019 r. poz. 1169), które w swojej definicji obejmuje każdą osobę, która ze względu na cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w jakich się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe czynności w celu przezwyciężenia bariery, aby móc być aktywną w swoim środowisku lokalnym i uczestniczyć w różnych sferach życia na równi z innymi. Do tych osób można zaliczyć osoby z niepełnosprawnościami, seniorów, dzieci i każdą inną osobę, która odczuwa brak komfortu podczas poruszania się w przestrzeni, na przykład kobiety w ciąży, opiekunowie małych dzieci w wózkach czy nawet osoby z ciężkim bagażem.
Osoba zagrożona wykluczeniem społecznym i cyfrowym – osoby najbardziej narażone na wykluczenie społeczne to: osoby z niepełnosprawnościami, osoby starsze, samotne, uzależnione, długotrwale bezrobotne, opuszczające zakłady karne, kobiety samotnie wychowujące dzieci, osoby o niskich kwalifikacjach zawodowych, osoby bezdomne, dzieci wychowujące się poza rodziną, imigranci oraz członkowie mniejszości narodowych.
Osoba wykluczona – wykluczenie społeczne to ograniczenie możliwości korzystania z podstawowych instytucji publicznych i dostępu do rynku pracy czy edukacji. Obszary te powinny być dostępne dla wszystkich. Cztery podstawowe zakresy wykluczenia dotyczą problemów z: uczestniczeniem, dostępem, prawami, posiadaniem.
Osoba ze szczególnymi potrzebami – zgodnie z art. 2 Ustawy o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oznacza „każdą osobę, która ze względu na swoje cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w których się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe środki w celu przezwyciężenia bariery, aby uczestniczyć w różnych sferach życia na równi z innymi osobami”.
Projektowanie uniwersalne – zgodnie z art. 2 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2012 r. poz. 1169 oraz z 2018 r. poz. 1217) oznacza projektowanie produktów, środowiska, programów i usług w taki sposób, by były użyteczne dla wszystkich, w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania. Uniwersalne projektowanie nie wyklucza pomocy technicznych dla szczególnych grup osób niepełnosprawnych, jeżeli jest to potrzebne”.
Projektowanie włączające – proces projektowania nowoczesnych technologii z aktywnym udziałem adresatów rozwiązań.
Systemy znajdowania drogi (ang. wayfinding system) – pojęcie odnosi się do systemów informacyjnych, które prowadzą ludzi przez fizyczne środowisko i zwiększają ich zrozumienie i doświadczenie przestrzeni. Wayfinding jest celową interakcją z otoczeniem, której celem jest dotarcie do miejsca.
Tekst alternatywny (ang. alternative text) – krótki opis elementów nietekstowych, takich jak zdjęcia, rysunki, wykresy, tabele, grafika, ilustracje, infografika, animacje, aby osoby z dysfunkcją wzroku, korzystające z technologii asystujących (czytnik ekranu) mogły otrzymać istotną informację na temat zawartości elementów nietekstowych. Opisy na stronach internetowych umieszczone są w atrybucie ALT kodu HTML, natomiast w dokumentach cyfrowych w pakiecie MsOffice należy dodać opis w oknie Formatowanie obrazu à Układ i właściwości à Tekst alternatywny.
Transkrypcja tekstowa – zawiera wypowiedziane słowa w nagraniu dźwiękowym. Na przykład po nagraniu podcastu szkoleniowego należy zapewnić alternatywę tekstową dla nagrania, czyli przygotować plik tekstowy z przepisaną treścią lub umieścić treść nagrania w formie HTML poniżej nagrania dźwiękowego np. w formacie MP3.
Tyflografika to grafika dla osób niewidomych i słabowidzących:
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, w sposób dostępny dotykowo osobom niewidomym,
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, dostępne wizualnie osobom o ograniczonej percepcji wzrokowej,
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, dostępne dotykowo i wzrokowo dla osób niewidomych i o ograniczonej percepcji wzrokowej;

User experience – projektowanie zorientowane na użytkownika (UX) jest procesem tworzenia produktów, które dostarczają użytkownikom istotnych i użytecznych doświadczeń. Składa się na to projektowanie wszystkich procesów związanych z produktem, uwzględniając aspekty takie jak branding, użyteczność czy funkcjonalność. Ponieważ projektowanie UX obejmuje całą ścieżkę użytkownika, jest to dziedzina multidyscyplinarna, zawierająca m.in. projektowanie wizualne, programowanie, psychologię i projektowanie interakcji. Projektowanie z myślą o użytkownikach oznacza również konieczność pracy w zakresie dostępności i uwzględniania fizycznych ograniczeń wielu potencjalnych użytkowników. Potrzeby użytkowników znajdują się w centrum wszelkich działań projektowych i badawczych, a celem jest rozwiązanie wszystkich istotnych problemów i potrzeb użytkowników w optymalny sposób. Metodologia: why, what, how (dlaczego, co, jak). Why to motywacja użytkowników do używania produktu; what odnosi się do jego funkcjonalności, how – to projektowanie w przystępny i estetyczny sposób.
Wytyczne dostępności treści internetowych WCAG (Web Content Accessibility Guidelines) – zestaw rekomendacji odnoszący się do sposobu tworzenia treści internetowych, aby były dostępne dla jak największej grupy użytkowników, szczególnie dla szerokiego grona użytkowników z niepełnosprawnościami (patrz Słowniczek pojęć: Dostępność cyfrowa).

Hashtagi: