Projektowanie dla osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu

Zaburzenia ze spektrum autyzmu (autistic spectrum disorder) są identyfikowane na podstawie diady objawów obejmujących: (1) deficyty w zakresie komunikacji społecznej i w zakresie interakcji społecznych oraz (2) ograniczone, powtarzalne wzorce zachowań, zainteresowań lub aktywności[1]. W opisie funkcjonowania tej grupy podkreślane są również trudności w odbieraniu i przetwarzaniu informacji sensorycznej. Grupa osób z diagnozą ASD jest niezwykle zróżnicowana, jednak, jak wskazuje jeden ze znawców problematyki Simon Baron-Cohen[2], można wyróżnić pewne charakterystyczne cechy stanowiące o inności ich funkcjonowania. Wśród nich badacz wyodrębnił także i te, które mają szczególne znaczenie w procesie projektowania uniwersalnego. Należą do nich: niezwykła dokładność w postrzeganiu informacji; skłonność do fascynacji wzorzystymi powierzchniami; wrażliwość na efekty wizualne (kształty), alfanumeryczne (tablice rejestracyjne), liczby (daty, rozkłady jazdy), listy (samochodów, piosenek i tak dalej); tendencja do szczególnego zainteresowania systemami o różnym stopniu złożoności (na przykład wyłącznik do światła, systemy liczb w matematyce), jak również kategoryzowania obiektów i gromadzenia informacji na określony temat; preferencja tego, co przewidywalne. Magda Mostafa[3] opracowała wykaz siedmiu kryteriów projektowych ujmujących te charakterystyczne potrzeby osób z ASD:

akustyka;
sekwencjonowanie przestrzenne;
miejsca ucieczki / izolacji;
kompartyzacja / grupowanie pomieszczeń;
strefy przejściowe;
strefy sensoryczne;
bezpieczeństwo.

Użytkowana przez te grupę osób przestrzeń wymaga więc szczególnego uporządkowania, a istotnymi elementami w procesie projektowania są dostępność informacyjno-komunikacyjna oraz sensoryczna. W budynkach powinny się więc znaleźć jasne wizualne wskazówki dotyczące poruszania się oraz rozmieszczenia znajdujących się wewnątrz pomieszczeń, jak również ich przeznaczenia. Ich usytuowanie należy rozplanować tak, aby użytkownik załatwiający określoną sprawę mógł przemieszczać się w sposób płynny, wyznaczony kolejnymi czynnościami, najlepiej w jednym kierunku. Informacja tekstowa powinna być krótka i rzeczowa, wzbogacona symbolem graficznym, bowiem wiele osób z omawianej grupy nie wykorzystuje w ogóle komunikacji werbalnej lub jedynie w ograniczonym zakresie. Należy zadbać o wysoki kontrast stosowanych oznaczeń.

Dostępność galerii handlowych, urzędów, banków i innych wspólnie użytkowanych miejsc ułatwi wprowadzenie na stronach internetowych tych instytucji zakładek zawierających dokładne informacje na temat planu budynku i możliwości korzystania z niego czy też kolejnych kroków, które trzeba wykonać, by załatwić określoną sprawę. Tego typu informacja pozwala osobie z ASD na wcześniejsze zaplanowanie pobytu w danym miejscu. W budynkach przy wejściu powinny znajdować się ponadto stanowiska informacyjne, w których można uzyskać pomoc lub miniprzewodnik/mapę ułatwiającą swobodne poruszanie się po obiekcie.

W miejscach użyteczności publicznej należy zwrócić uwagę na ograniczenie intensywnego lub mrugającego światła, jak również dźwięków, bowiem zarówno ich natężenie, jak i wielość może powodować przeciążenie sensoryczne. Można zapewnić dostęp do słuchawek aktywnie tłumiących hałas lub jednorazowych zatyczek do uszu. Niekorzystne jest również stosowanie reklam o wysokiej luminacji powierzchni nośnika, zwłaszcza wykorzystujących wzorzyste, intensywnie zmieniające się i wirujące elementy.

Zarówno w budynkach, jak i przestrzeni miasta należy projektować wyraźnie oznaczone prostymi znakami graficznymi strefy komfortu, umożliwiające odcięcie się od nadmiaru informacji zmysłowej. Nie muszą one być duże, jednak stwarzać możliwość pozostawania w pewnej odległości od innych osób i uniknięcia bezpośredniego kontaktu fizycznego. Należy zaznaczyć, że w tych przestrzeniach istotne będą również zapachy, których nadmierna intensywność może stanowić źródło dyskomfortu, podobnie jak bodźce dotykowe działające powierzchniowo, takie jak śliskie siedziska przeznaczonych do odpoczynku sof czy krzeseł. Strefy izolacji wymagają odpowiedniej akustyki i harmonijnych barw. Korzystne jest również wykorzystywanie przestrzeni w taki sposób, aby osoba przechodząca pomiędzy dwiema strefami o wysokim nasileniu niekorzystnych bodźców uzyskała czas na chwilowe wyciszenie w otoczeniu wolnym od stymulacji (strefy przejściowe).

Przykładem dobrej praktyki w zakresie projektowania z uwzględnieniem potrzeb osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu jest Dublin City University, który zyskał miano uczelni przyjaznej osobom z ASD[4].

[1] American Psychiatric Association, Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, wyd. 5, Washington, DC 2013.

[2] S. Baron-Cohen, The Pattern Seekers. A New Theory of Human Invention, Dublin 2020.

[3] M. Mostafa, Designing for autism: An aspectss™ post-occupancy evaluation of learning environments, “International Journal of Architecture Research” 2018, https://www.researchgate.net/publication/328788604_Designing_for_autism_An_aspectss_post-occupancy_evaluation_of_learning_environments, (dostęp: 16.04, 2023)

[4] DCU Autism Friendly University, https://www.dcu.ie/autism-friendly, (dostęp: 20.04.2023)

Audiodeskrypcja – przekazywany drogą słuchową werbalny opis treści wizualnych osobom niewidomym i słabowidzącym.
Bariery architektoniczne – bariery w środowisku zbudowanym ograniczające uczestnictwo w życiu społecznym osobom ze specjalnymi potrzebami, w tym osobom z niepełnosprawnością stałą i tymczasową oraz osobom starszym na zasadzie zapewnienia równości z innymi osobami.
Dostępność – zgodnie z art. 2 Ustawy o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oznacza: dostępność architektoniczną, cyfrową oraz informacyjno-komunikacyjną co najmniej w zakresie określonym przez minimalne wymagania, o których mowa w art. 6, będącą wynikiem uwzględnienia uniwersalnego projektowania albo zastosowania racjonalnego usprawnienia.
Dostępność cyfrowa – polega na zapewnieniu funkcjonalności, kompatybilności, postrzegalności i zrozumiałości zawartości strony internetowej i/lub aplikacji mobilnej, aby zwiększyć dostępność dla szerokiego grona użytkowników, w tym dla osób z niepełnosprawnościami, między innymi dla osób niewidomych, słabowidzących, głuchych, niedosłyszących, osób z trudnościami w uczeniu się, osób z trudnościami motorycznymi, osób z ograniczeniami kognitywnymi, nadwrażliwych na światło, z problemami rozróżniania kolorów, z zaburzeniami mowy i innymi niepełnosprawnościami.
Dyskryminacja – sytuacja, w której człowiek ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną jest traktowany mniej korzystnie, niż byłby traktowany inny człowiek w porównywalnej sytuacji (wg Rzecznika Praw Obywatelskich).
Ergonomia (lub czynnik ludzki) – dyscyplina naukowa zajmująca się zrozumieniem interakcji między ludźmi i innymi elementami systemu oraz jej zastosowanie w zawdach, które stosują teorię, zasady, dane i metody projektowania w celu optymalizacji dobrostanu ludzi i ogólnej wydajności systemu (wg IEA – International Ergonomics Association).
Komunikacja sensoryczna – projektowanie sensoryczne uwzględnia wszystkie doświadczenia związane z ludzkimi zmysłami: wzrokiem, słuchem, smakiem, węchem i dotykiem. Dotyczy także tworzenia projektów uwzględniających ludzkie emocje w kontekście interakcji z produktem lub przedmiotem: dotykanie, tekstura, tarcie, kolor widzenia, jasność, kształt, wzór, dźwięki i ruchy, zapach, smak, temperatura i postrzegalne właściwości termiczne.
Komunikacja wielomodalna – polega na wzajemnym „dopełnianiu się” informacji przekazywanych przez użytkownika za pomocą różnych modalności. Wymaga zapewnienia synchronizacji pomiędzy tym, co użytkownicy mówią, jak gestykulują lub co robią, oraz tym, co widzą, słyszą i czego dotykają. Wielomodalność przekłada się na mniejszą liczbę błędów dzięki dublowaniu się kanałów przekazywania danej informacji.
Osoba z niepełnosprawnościami – zgodnie z art. 1 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych „Do osób niepełnosprawnych zalicza się te osoby, które mają długotrwale naruszoną sprawność fizyczną, umysłową, intelektualną lub w zakresie zmysłów (percepcji – przyp. autorów), co może, w oddziaływaniu z różnymi barierami, utrudniać im pełny i skuteczny udział w życiu społecznym, na zasadzie równości z innymi osobami”.
Osoby ze szczególnymi potrzebami – nowe pojęcie/określenie użyte w Ustawie o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (Dz. U. z 2019 r. poz. 1169), które w swojej definicji obejmuje każdą osobę, która ze względu na cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w jakich się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe czynności w celu przezwyciężenia bariery, aby móc być aktywną w swoim środowisku lokalnym i uczestniczyć w różnych sferach życia na równi z innymi. Do tych osób można zaliczyć osoby z niepełnosprawnościami, seniorów, dzieci i każdą inną osobę, która odczuwa brak komfortu podczas poruszania się w przestrzeni, na przykład kobiety w ciąży, opiekunowie małych dzieci w wózkach czy nawet osoby z ciężkim bagażem.
Osoba zagrożona wykluczeniem społecznym i cyfrowym – osoby najbardziej narażone na wykluczenie społeczne to: osoby z niepełnosprawnościami, osoby starsze, samotne, uzależnione, długotrwale bezrobotne, opuszczające zakłady karne, kobiety samotnie wychowujące dzieci, osoby o niskich kwalifikacjach zawodowych, osoby bezdomne, dzieci wychowujące się poza rodziną, imigranci oraz członkowie mniejszości narodowych.
Osoba wykluczona – wykluczenie społeczne to ograniczenie możliwości korzystania z podstawowych instytucji publicznych i dostępu do rynku pracy czy edukacji. Obszary te powinny być dostępne dla wszystkich. Cztery podstawowe zakresy wykluczenia dotyczą problemów z: uczestniczeniem, dostępem, prawami, posiadaniem.
Osoba ze szczególnymi potrzebami – zgodnie z art. 2 Ustawy o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oznacza „każdą osobę, która ze względu na swoje cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w których się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe środki w celu przezwyciężenia bariery, aby uczestniczyć w różnych sferach życia na równi z innymi osobami”.
Projektowanie uniwersalne – zgodnie z art. 2 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2012 r. poz. 1169 oraz z 2018 r. poz. 1217) oznacza projektowanie produktów, środowiska, programów i usług w taki sposób, by były użyteczne dla wszystkich, w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania. Uniwersalne projektowanie nie wyklucza pomocy technicznych dla szczególnych grup osób niepełnosprawnych, jeżeli jest to potrzebne”.
Projektowanie włączające – proces projektowania nowoczesnych technologii z aktywnym udziałem adresatów rozwiązań.
Systemy znajdowania drogi (ang. wayfinding system) – pojęcie odnosi się do systemów informacyjnych, które prowadzą ludzi przez fizyczne środowisko i zwiększają ich zrozumienie i doświadczenie przestrzeni. Wayfinding jest celową interakcją z otoczeniem, której celem jest dotarcie do miejsca.
Tekst alternatywny (ang. alternative text) – krótki opis elementów nietekstowych, takich jak zdjęcia, rysunki, wykresy, tabele, grafika, ilustracje, infografika, animacje, aby osoby z dysfunkcją wzroku, korzystające z technologii asystujących (czytnik ekranu) mogły otrzymać istotną informację na temat zawartości elementów nietekstowych. Opisy na stronach internetowych umieszczone są w atrybucie ALT kodu HTML, natomiast w dokumentach cyfrowych w pakiecie MsOffice należy dodać opis w oknie Formatowanie obrazu à Układ i właściwości à Tekst alternatywny.
Transkrypcja tekstowa – zawiera wypowiedziane słowa w nagraniu dźwiękowym. Na przykład po nagraniu podcastu szkoleniowego należy zapewnić alternatywę tekstową dla nagrania, czyli przygotować plik tekstowy z przepisaną treścią lub umieścić treść nagrania w formie HTML poniżej nagrania dźwiękowego np. w formacie MP3.
Tyflografika to grafika dla osób niewidomych i słabowidzących:
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, w sposób dostępny dotykowo osobom niewidomym,
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, dostępne wizualnie osobom o ograniczonej percepcji wzrokowej,
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, dostępne dotykowo i wzrokowo dla osób niewidomych i o ograniczonej percepcji wzrokowej;

User experience – projektowanie zorientowane na użytkownika (UX) jest procesem tworzenia produktów, które dostarczają użytkownikom istotnych i użytecznych doświadczeń. Składa się na to projektowanie wszystkich procesów związanych z produktem, uwzględniając aspekty takie jak branding, użyteczność czy funkcjonalność. Ponieważ projektowanie UX obejmuje całą ścieżkę użytkownika, jest to dziedzina multidyscyplinarna, zawierająca m.in. projektowanie wizualne, programowanie, psychologię i projektowanie interakcji. Projektowanie z myślą o użytkownikach oznacza również konieczność pracy w zakresie dostępności i uwzględniania fizycznych ograniczeń wielu potencjalnych użytkowników. Potrzeby użytkowników znajdują się w centrum wszelkich działań projektowych i badawczych, a celem jest rozwiązanie wszystkich istotnych problemów i potrzeb użytkowników w optymalny sposób. Metodologia: why, what, how (dlaczego, co, jak). Why to motywacja użytkowników do używania produktu; what odnosi się do jego funkcjonalności, how – to projektowanie w przystępny i estetyczny sposób.
Wytyczne dostępności treści internetowych WCAG (Web Content Accessibility Guidelines) – zestaw rekomendacji odnoszący się do sposobu tworzenia treści internetowych, aby były dostępne dla jak największej grupy użytkowników, szczególnie dla szerokiego grona użytkowników z niepełnosprawnościami (patrz Słowniczek pojęć: Dostępność cyfrowa).

Hashtagi: