Projektowanie z perspektywy socjologa – o włączeniu społecznym przez design

Wpływ, jaki projektanci wywierają na nasze życie, widoczny jest na każdym kroku[1]. Od zaprojektowanych przedmiotów, po które sięgamy każdego dnia, po sposób radzenia sobie z codziennością, korzystania z informacji ułatwiających pracę, naukę czy spędzanie wolnego czasu. Projektanci mają realny wpływ na kształtowanie naszych zachowań, prowokowanie do określonych działań, sposób wchodzenia w interakcje z innymi ludźmi, przedmiotami i urządzeniami. Dlatego też zadaniem projektantów, w równym stopniu co tworzenie luksusowych dóbr, powinno stać się dbanie o wyrównywanie dysproporcji społeczno-ekonomicznych i minimalizowanie przyczyn ekskluzji społecznej. Projektowanie jest więc coraz częściej postrzegane jako narzędzie włączania społecznego, co oznacza, że skupia się na tym, by produkt w swej istocie był funkcjonalny i dobrze przystosowany nie tylko dla wybranych grup użytkowników, ale dla wszystkich ludzi, różniących się między sobą zdolnościami i dyspozycjami.

Nurt ten opisywany określeniami design for all, universal design czy inclusive design za punkt wyjścia przyjmuje założenie, że projektowanie przestrzeni, obiektów, znaków powinno odbywać się w taki sposób, by nie były potrzebne dodatkowe interwencje związane z koniecznością dostosowywania projektu do zmieniających się potrzeb użytkowników w znaczeniu dostępności fizycznej czy percepcyjnej.

Koncepcja, która początkowo odnosiła się głównie do projektowania architektonicznego, sformułowana została przez amerykańskiego architekta Ronalda Mace’a. Wkrótce jednak rozszerzono jej zakres na projektowanie w zakresie wzornictwa przemysłowego, projektowanie interfejsów czy grafiki użytkowej. Celem nadrzędnym tego podejścia jest integracja ludzi posiadających ograniczenia z głównym nurtem życia społecznego oraz próba sprostania specyficznym potrzebom tej mniejszości w myśl zasady projektowania dla wszystkich. „Design produktów i środowiska (przestrzeni) ma być użyteczny dla wszystkich, w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub projektowania specjalistycznego”[2]. Jak mówią specjaliści, projektowanie uniwersalne na ogół nie jest droższe niż tradycyjne podejście, dlatego tym bardziej społecznie odpowiedzialny projektant powinien rozważyć jako kluczowe koszty samego projektu oraz długoterminowe skutki ignorowania potencjalnie sporej części populacji[3].

Dla przejrzystości opisu podstaw uniwersalnego designu jego twórcy sformułowali siedem zasad, którym powinien odpowiadać dobry – w tym znaczeniu – projekt[4]:

Identyczne zastosowanie – projekt powinien być użyteczny dla ludzi o zróżnicowanych umiejętnościach.
Elastyczność użycia – projekt powinien pomieścić szeroką gamę indywidualnych preferencji i możliwości.
Prosta i intuicyjna obsługa – projekt powinien być łatwy do zrozumienia, bez względu na doświadczenie użytkownika, wiedzę, umiejętności językowe, czy poziom koncentracji.
Zauważalna informacja – informacja zaprojektowana tak, by była skutecznie odebrana przez użytkownika, niezależnie od jego zdolności sensorycznych.
Tolerancja dla błędów – dobry projekt redukuje ryzyko popełniania błędów użycia oraz przewiduje niedoskonałość użytkownika.
Niski poziom wysiłku fizycznego – projekt powinien pozwolić na efektywne korzystanie przy minimalnym wysiłku.
Wymiary i przestrzeń dla podejścia i użycia – odpowiednia przestrzeń w celu umożliwienia wygodnego i efektywnego wykorzystania dla każdego, niezależnie od kondycji fizycznej i sensorycznej.

Projektowanie uniwersalne jest jednak częścią szerszego podejścia określanego jako „społecznie odpowiedzialne projektowanie” (SOP). Jako że już od lat 60. XX wieku problematyka ta stanowiła jeden z ważniejszych aspektów kształtujących wymiary roli zawodowej tej grupy, kwestia odpowiedzialności projektantów nie pozostała wyłącznie zapisem określonych dyrektyw postępowania, ale znalazła odzwierciedlenie między innymi w przywołanej koncepcji projektowania uniwersalnego. Spoglądając nieco szerzej, odpowiedzialność projektanta może przybierać różne formy i wskazywać też na różnych adresatów takiej postawy. Mogą nimi być zarówno konsumenci/klienci, środowisko, kultura czy wreszcie społeczeństwo jako złożoność struktur i relacji (por. Tabela 1).

Tabela 1. Modelowy kodeks postępowania zawodowego dla projektantów europejskich rekomendowany przez BEDA

OBOWIĄZKI PROJEKTANTA WOBEC SPOŁECZEŃSTWA	OBOWIĄZKI PROJEKTANTA WOBEC ZLECENIODAWCY / KLIENTA	OBOWIĄZKI PROJEKTANTA WOBEC INNYCH PROJEKTANTÓW
Projektant przyjmuje na siebie zawodowy obowiązek przestrzegania i rozwijania społecznych oraz estetycznych standardów projektowania.	Projektant powinien działać w interesie klienta – w granicach obowiązków zawodowych.	Projektant nie powinien w sposób bezpośredni bądź pośredni próbować zająć miejsca innego projektanta pracującego nad zleceniem.
Projektant przyjmuje odpowiedzialność zawodową, działania w najlepszym interesie ekologii i środowiska naturalnego.	Projektant nie powinien pracować jednocześnie nad zleceniami dla klientów, którzy są dla siebie bezpośrednią konkurencją, bez wcześniejszego poinformowania ich o tym, z wyjątkiem specyficznych sytuacji, w których zwyczajowo projektant pracuje w tym samym czasie dla firm konkurujących ze sobą.	Projektant nie powinien konkurować z innym projektantem, bazując na celowym obniżaniu kwoty wynagrodzenia albo innego typu nieuczciwych zachętach wobec klienta.
Projektant powinien działać w zgodzie z honorem i godnością zawodu.	Projektant powinien traktować wiedzę na temat planów, metod pracy oraz / albo organizacji firmy klienta jako poufną i nie powinien w żadnym przypadku ujawniać takich informacji bez jego zgody.	Projektant nie powinien świadomie przyjmować zlecenia, nad którym pracuje inny projektant bez poinformowania go o tym.
Projektant nie powinien świadomie zakładać ani akceptować sytuacji, w których interesy osobiste są w sprzeczności z powinnością zawodową.	Obowiązkiem projektanta jest dopilnowanie, aby wszyscy członkowie jego zespołu w taki sam sposób przestrzegali poufności dotyczącej zlecenia.	Projektant powinien być sprawiedliwy w krytyce i nie powinien deprecjonować efektów pracy ani reputacji innego projektanta.
		Projektant nie powinien przyjąć zlecenia od klienta, które w wyraźny sposób sugerowałoby plagiat.
		Projektant nie powinien też świadomie działać w sposób, którego efektem byłby plagiat.

Opracowanie na podstawie: Modelowy kodeks postępowania zawodowego dla projektantów europejskich, http://spfp.org.pl/wp-content/uploads/2019/11/01.-Modelowy-kodeks-post%C4%99powania-zawodowego-dla-projektant%C3%B3w-europejskich.pdf, (dostęp 14.04.2023).

Centralnie w diagramie napis: Społecznie odpowiedzialne projektowanie, od którego rozchodzą się promieniście równorzędne odnogi w kolejności wg ruchu wskazówek zegara: •Projektowanie doświadczeń z perspektywy lokalnej użytkownika •Stosowanie technik partycypacyjnych •Definiowanie i redefiniowanie problemów wraz z użytkownikami •Konieczność współpracy interdyscyplinarnej •Odejście od wizji uzależnienia użytkownika od projektanta •Stosowanie umiejętności projektowych w nowych dziedzinach (np. Usługi) — Diagram 1. Społecznie odpowiedzialne projektowanie – wymiary Oprac. własne na podstawie:C. Cipolla, R. Bartholo, Empathy or Inclusion: A Dialogical Approach to Socially, „International Journal of Design” 2014, t. 8, nr 2, s. 90.

Dobry projekt to zatem taki, który sprawia, że środowisko, w którym żyjemy, pozwala nam bezpiecznie, łatwo i godnie uczestniczyć w życiu społecznym; uwzględnia to, co ludzie mówią, czego chcą i potrzebują; jest wygodny, więc każdy może z niego korzystać bez zbytniego wysiłku; jest przychylny dla wszystkich, bez względu na wiek, płeć, mobilność, pochodzenie etniczne lub okoliczności; jest otwarty, bo likwiduje bariery, które mogłyby niektórych wykluczyć. Taki projekt cechuje także realistyczne podejście, bo oferuje więcej niż jedno rozwiązanie. Jest dostępny dla zróżnicowanych grup użytkowników, o różnym stopniu sprawności, zdolności czy możliwości uczestniczenia w życiu społecznym[5].

[1] Rozwinięcie opisywanej koncepcji oraz społecznych funkcji designu znajduje się w książce: P. Rojek–Adamek, Designerzy. Rola zawodowa projektanta w oglądzie socjologicznym, Warszawa 2019.

[2] R. Mace, Universal Design: Barrier Free Environments for Everyone, Los Angeles 1985, s. 21.

[3] R. Mace, G.J. Hardie, J.P. Place, Accessible Environments: Toward Universal Design, Nowy Jork 1991, s. 2, https://www.academia.edu/50957572/MACE_R_HARDIE_G_PLACE_J_Accessible_environments_toward_Universal_Design, (dostęp: 13.04.2023).

[4] C. Barnes, Understanding Disability and the Importance of Design for all, „Journal of Accessibilty and Design for All” 2011, t. 1, nr 1, s. 55–80.

[5] CABE, The Principles of Inclusive Design. They Include You, Londyn 2006, https://www.designcouncil.org.uk/fileadmin/uploads/dc/Documents/the-principles-of-inclusive-design.pdf, (dostęp: 14.04.2023).

Bibliografia

Barnes C., Understanding Disability and the Importance of Design for all, „Journal of Accessibilty and Design for All” 2011, t. 1, nr 1.

CABE, The Principles of Inclusive Design. (They Include You), Londyn 2006, https://www.designcouncil.org.uk/fileadmin/uploads/dc/Documents/the-principles-of-inclusive-design.pdf, (dostęp: 14.04.2023).

Cipolla C., Bartholo R., Empathy or Inclusion: A Dialogical Approach to Socially, „International Journal of Design” 2014, t. 8, nr 2.

Mace R., Hardie G.J., Place J.P., Accessible Environments: Toward Universal Design, Nowy Jork 1991, https://www.academia.edu/50957572/MACE_R_HARDIE_G_PLACE_J_Accessible_environments_toward_Universal_Design, (dostęp: 13.04.2023).

Mace R., Universal Design: Barrier Free Environments for Everyone, Los Angeles 1985.

Modelowy kodeks postępowania zawodowego dla projektantów europejskich, http://spfp.org.pl/wp-content/uploads/2019/11/01.-Modelowy-kodeks-post%C4%99powania-zawodowego-dla-projektant%C3%B3w-europejskich.pdf, (dostęp 14.04.2023).

Rojek-Adamek P., Designerzy. Rola zawodowa projektanta w oglądzie socjologicznym, Warszawa 2019.

Audiodeskrypcja – przekazywany drogą słuchową werbalny opis treści wizualnych osobom niewidomym i słabowidzącym.
Bariery architektoniczne – bariery w środowisku zbudowanym ograniczające uczestnictwo w życiu społecznym osobom ze specjalnymi potrzebami, w tym osobom z niepełnosprawnością stałą i tymczasową oraz osobom starszym na zasadzie zapewnienia równości z innymi osobami.
Dostępność – zgodnie z art. 2 Ustawy o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oznacza: dostępność architektoniczną, cyfrową oraz informacyjno-komunikacyjną co najmniej w zakresie określonym przez minimalne wymagania, o których mowa w art. 6, będącą wynikiem uwzględnienia uniwersalnego projektowania albo zastosowania racjonalnego usprawnienia.
Dostępność cyfrowa – polega na zapewnieniu funkcjonalności, kompatybilności, postrzegalności i zrozumiałości zawartości strony internetowej i/lub aplikacji mobilnej, aby zwiększyć dostępność dla szerokiego grona użytkowników, w tym dla osób z niepełnosprawnościami, między innymi dla osób niewidomych, słabowidzących, głuchych, niedosłyszących, osób z trudnościami w uczeniu się, osób z trudnościami motorycznymi, osób z ograniczeniami kognitywnymi, nadwrażliwych na światło, z problemami rozróżniania kolorów, z zaburzeniami mowy i innymi niepełnosprawnościami.
Dyskryminacja – sytuacja, w której człowiek ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną jest traktowany mniej korzystnie, niż byłby traktowany inny człowiek w porównywalnej sytuacji (wg Rzecznika Praw Obywatelskich).
Ergonomia (lub czynnik ludzki) – dyscyplina naukowa zajmująca się zrozumieniem interakcji między ludźmi i innymi elementami systemu oraz jej zastosowanie w zawdach, które stosują teorię, zasady, dane i metody projektowania w celu optymalizacji dobrostanu ludzi i ogólnej wydajności systemu (wg IEA – International Ergonomics Association).
Komunikacja sensoryczna – projektowanie sensoryczne uwzględnia wszystkie doświadczenia związane z ludzkimi zmysłami: wzrokiem, słuchem, smakiem, węchem i dotykiem. Dotyczy także tworzenia projektów uwzględniających ludzkie emocje w kontekście interakcji z produktem lub przedmiotem: dotykanie, tekstura, tarcie, kolor widzenia, jasność, kształt, wzór, dźwięki i ruchy, zapach, smak, temperatura i postrzegalne właściwości termiczne.
Komunikacja wielomodalna – polega na wzajemnym „dopełnianiu się” informacji przekazywanych przez użytkownika za pomocą różnych modalności. Wymaga zapewnienia synchronizacji pomiędzy tym, co użytkownicy mówią, jak gestykulują lub co robią, oraz tym, co widzą, słyszą i czego dotykają. Wielomodalność przekłada się na mniejszą liczbę błędów dzięki dublowaniu się kanałów przekazywania danej informacji.
Osoba z niepełnosprawnościami – zgodnie z art. 1 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych „Do osób niepełnosprawnych zalicza się te osoby, które mają długotrwale naruszoną sprawność fizyczną, umysłową, intelektualną lub w zakresie zmysłów (percepcji – przyp. autorów), co może, w oddziaływaniu z różnymi barierami, utrudniać im pełny i skuteczny udział w życiu społecznym, na zasadzie równości z innymi osobami”.
Osoby ze szczególnymi potrzebami – nowe pojęcie/określenie użyte w Ustawie o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (Dz. U. z 2019 r. poz. 1169), które w swojej definicji obejmuje każdą osobę, która ze względu na cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w jakich się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe czynności w celu przezwyciężenia bariery, aby móc być aktywną w swoim środowisku lokalnym i uczestniczyć w różnych sferach życia na równi z innymi. Do tych osób można zaliczyć osoby z niepełnosprawnościami, seniorów, dzieci i każdą inną osobę, która odczuwa brak komfortu podczas poruszania się w przestrzeni, na przykład kobiety w ciąży, opiekunowie małych dzieci w wózkach czy nawet osoby z ciężkim bagażem.
Osoba zagrożona wykluczeniem społecznym i cyfrowym – osoby najbardziej narażone na wykluczenie społeczne to: osoby z niepełnosprawnościami, osoby starsze, samotne, uzależnione, długotrwale bezrobotne, opuszczające zakłady karne, kobiety samotnie wychowujące dzieci, osoby o niskich kwalifikacjach zawodowych, osoby bezdomne, dzieci wychowujące się poza rodziną, imigranci oraz członkowie mniejszości narodowych.
Osoba wykluczona – wykluczenie społeczne to ograniczenie możliwości korzystania z podstawowych instytucji publicznych i dostępu do rynku pracy czy edukacji. Obszary te powinny być dostępne dla wszystkich. Cztery podstawowe zakresy wykluczenia dotyczą problemów z: uczestniczeniem, dostępem, prawami, posiadaniem.
Osoba ze szczególnymi potrzebami – zgodnie z art. 2 Ustawy o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oznacza „każdą osobę, która ze względu na swoje cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w których się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe środki w celu przezwyciężenia bariery, aby uczestniczyć w różnych sferach życia na równi z innymi osobami”.
Projektowanie uniwersalne – zgodnie z art. 2 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2012 r. poz. 1169 oraz z 2018 r. poz. 1217) oznacza projektowanie produktów, środowiska, programów i usług w taki sposób, by były użyteczne dla wszystkich, w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania. Uniwersalne projektowanie nie wyklucza pomocy technicznych dla szczególnych grup osób niepełnosprawnych, jeżeli jest to potrzebne”.
Projektowanie włączające – proces projektowania nowoczesnych technologii z aktywnym udziałem adresatów rozwiązań.
Systemy znajdowania drogi (ang. wayfinding system) – pojęcie odnosi się do systemów informacyjnych, które prowadzą ludzi przez fizyczne środowisko i zwiększają ich zrozumienie i doświadczenie przestrzeni. Wayfinding jest celową interakcją z otoczeniem, której celem jest dotarcie do miejsca.
Tekst alternatywny (ang. alternative text) – krótki opis elementów nietekstowych, takich jak zdjęcia, rysunki, wykresy, tabele, grafika, ilustracje, infografika, animacje, aby osoby z dysfunkcją wzroku, korzystające z technologii asystujących (czytnik ekranu) mogły otrzymać istotną informację na temat zawartości elementów nietekstowych. Opisy na stronach internetowych umieszczone są w atrybucie ALT kodu HTML, natomiast w dokumentach cyfrowych w pakiecie MsOffice należy dodać opis w oknie Formatowanie obrazu à Układ i właściwości à Tekst alternatywny.
Transkrypcja tekstowa – zawiera wypowiedziane słowa w nagraniu dźwiękowym. Na przykład po nagraniu podcastu szkoleniowego należy zapewnić alternatywę tekstową dla nagrania, czyli przygotować plik tekstowy z przepisaną treścią lub umieścić treść nagrania w formie HTML poniżej nagrania dźwiękowego np. w formacie MP3.
Tyflografika to grafika dla osób niewidomych i słabowidzących:
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, w sposób dostępny dotykowo osobom niewidomym,
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, dostępne wizualnie osobom o ograniczonej percepcji wzrokowej,
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, dostępne dotykowo i wzrokowo dla osób niewidomych i o ograniczonej percepcji wzrokowej;

User experience – projektowanie zorientowane na użytkownika (UX) jest procesem tworzenia produktów, które dostarczają użytkownikom istotnych i użytecznych doświadczeń. Składa się na to projektowanie wszystkich procesów związanych z produktem, uwzględniając aspekty takie jak branding, użyteczność czy funkcjonalność. Ponieważ projektowanie UX obejmuje całą ścieżkę użytkownika, jest to dziedzina multidyscyplinarna, zawierająca m.in. projektowanie wizualne, programowanie, psychologię i projektowanie interakcji. Projektowanie z myślą o użytkownikach oznacza również konieczność pracy w zakresie dostępności i uwzględniania fizycznych ograniczeń wielu potencjalnych użytkowników. Potrzeby użytkowników znajdują się w centrum wszelkich działań projektowych i badawczych, a celem jest rozwiązanie wszystkich istotnych problemów i potrzeb użytkowników w optymalny sposób. Metodologia: why, what, how (dlaczego, co, jak). Why to motywacja użytkowników do używania produktu; what odnosi się do jego funkcjonalności, how – to projektowanie w przystępny i estetyczny sposób.
Wytyczne dostępności treści internetowych WCAG (Web Content Accessibility Guidelines) – zestaw rekomendacji odnoszący się do sposobu tworzenia treści internetowych, aby były dostępne dla jak największej grupy użytkowników, szczególnie dla szerokiego grona użytkowników z niepełnosprawnościami (patrz Słowniczek pojęć: Dostępność cyfrowa).

Hashtagi: