Projektowanie dla osób starszych - Centrum wiedzy o dostępności

Proces starzenia się społeczeństwa to zjawisko, które obserwuje się w wielu krajach rozwiniętych, również w Polsce. W strukturze demograficznej coraz większy udział procentowy mają osoby starsze, czyli takie, które przekroczyły 60. rok życia. Po osiągnięciu wieku emerytalnego kończy się aktywność zawodowa, zmianie ulega styl życia, ale też funkcjonowanie psychofizyczne człowieka. Główne problemy zdrowotne, które dotykają osoby starsze, to choroby układu sercowo-naczyniowego i oddechowego. Występują również utrudnienia w poruszaniu się, co prowadzi do ograniczenia mobilności. Pojawiają się problemy z narządami wzroku i słuchu, co z kolei ogranicza percepcję. Dodatkowymi czynnikami są osłabienie pamięci i trudności z koncentracją, a także różne choroby neurologiczne czy psychiczne charakterystyczne dla podeszłego wieku.

Powiększająca się liczba seniorów w społeczeństwie sprawia, że konieczne jest dostosowanie budynków i przestrzeni publicznych do ich potrzeb wynikających z wieku. Umożliwia to osobom starszym aktywizację, podtrzymanie aktywności fizycznej i utrzymanie relacji społecznych. Ważne dla nich jest także zapewnienie samodzielności i możliwości realizowania swoich potrzeb w społeczeństwie. W projektowaniu przestrzeni dla seniorów kluczowe staje się stosowanie zasad projektowania uniwersalnego. Jest to podejście projektowe uwzględniające różnorodność potrzeb użytkowników, co może znacznie pomóc osobom starszym w codziennym funkcjonowaniu. Projektowanie uniwersalne stawia na pierwszym miejscu potrzeby i możliwości różnych grup użytkowników, w tym także osób starszych. Kształtowanie przyjaznych przestrzeni dla nich nie dotyczy tylko wybranych fragmentów budynków czy obiektów publicznych. Staje się ogólnorozwojową strategią tworzenia miast przyjaznych starzeniu się. W 2007 roku, dostrzegając proces starzenia się społeczeństw, WHO opublikowało dokument Global Age-Friendly Cities: A Guide. Jest to przewodnik, który wprowadza koncepcję tak zwanego aktywnego starzenia się, czyli poprawienia jakości życia osobom starzejącym się poprzez zapewnienie sieci niezbędnych im usług oraz dostosowanie budynków i przestrzeni publicznych do ich zmieniających się potrzeb. Postulowano także umożliwienie procesu starzenia się w miejscu zamieszkania i włączanie seniorów w życie lokalnych społeczności.

Najważniejszy wpływ na mobilność i aktywizację seniorów ma sposób zaprojektowania budynków użyteczności publicznej oraz przestrzeni publicznych. Budynki muszą być dostępne dla osób starszych, które ze względu na wiek mogą doświadczać różnych form niepełnosprawności ruchowej oraz ograniczenia percepcji ze względu na pogarszający się wzrok i słuch. Podstawy projektowania takich budynków to dostosowanie ich dla osób z niepełnosprawnościami określone w prawie budowlanym oraz rozporządzeniu w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie. Dodatkowo ważne jest zapewnienie dostępu do terenów zielonych i umożliwienie osobom starszym form rekreacji przystosowanych do ich wieku i sprawności fizycznej. Sam kontakt z przyrodą w środowisku miejskim ma pozytywny wpływ na stan psychofizyczny człowieka. Wyposażenie terenów zielonych w obszary rekreacyjne preferowane przez seniorów (na przykład trasy spacerowe do nordic walkingu, miejsca do ćwiczeń czy aktywności preferowanych przez osoby starsze, takich jak na przykład stanowiska do gry w szachy, bulodromy) może zaktywizować lokalne grupy ludzi w tym samym wieku. Sprzyja to również zawiązywaniu relacji społecznych i zapobiega osamotnieniu, które jest częstym problemem wśród seniorów. Inną formą aktywności fizycznej preferowanej przez starsze osoby jest ogrodnictwo, które może być praktykowane w miejskich ogrodach lub ogrodach społecznych – niewielkich wydzielonych przestrzeniach z miejscem na uprawy i z dostępem do wody.

Aktywizacji seniorów w przestrzeni publicznej sprzyja również odpowiednie zaprojektowanie małej architektury, na przykład gęste rozmieszczenie miejsc do siedzenia lub opierania się. Należy pamiętać, że osoby starsze często nie są w stanie pokonywać dłuższych dystansów bez odpoczynku oraz nie są w stanie siadać, więc wystarczy dla nich miejsce do wygodnego podparcia. Dodatkowo należy pamiętać o zacienianiu miejsc przeznaczonych dla odpoczynku za pomocą nasadzeń drzew lub stosowania elementów zadaszeń dla małej architektury (wiaty, przystanki).

Bardzo ważne w procesie projektowania jest zachowanie zasady dostępności przestrzeni dla osób starszych, zwłaszcza w środowisku zamieszkania. Najczęstszym problemem dla osoby w podeszłym wieku jest ograniczona mobilność, dlatego przestrzenie mieszkalne należy umieszczać na jednym poziomie. Domy jednorodzinne przeznaczone dla osób starszych powinny być parterowe. W przypadku budynków wielokondygnacyjnych konieczne jest zaprojektowanie windy. Pomieszczenia w mieszkaniu powinny być łatwo dostępne, z odpowiednimi szerokimi korytarzami i drzwiami, aby umożliwić swobodne poruszanie się osoby z laską, balkonikiem lub na wózku. Przy projektowaniu należy stosować normy i odległości wykorzystywane w pomieszczeniach dla osób z niepełnosprawnościami, zwłaszcza w przypadku sal sanitarnych i kuchni. Kolejna kwestia to zapewnienie bezpieczeństwa poprzez użycie antypoślizgowych materiałów wykończeniowych, brak progów pomiędzy pomieszczeniami, wygodne uchwyty i poręcze umożliwiające utrzymanie równowagi. W mieszkaniach dla osób starszych warto zaprojektować odpowiednie oświetlenie, które ułatwia poruszanie się w ciemności. Może to być instalacja czujników ruchu, które automatycznie włączają światło, lub czasowych wyłączników światła. Stosuje się również elementy inteligentnego sterowania całym mieszkaniem lub budynkiem. Ułatwiają one obsługę różnych urządzeń domowych, takich jak ogrzewanie czy klimatyzacja. Należy jednak pamiętać, że sterowanie obsługą takiego systemu musi być dostosowane do percepcji i możliwości osoby starszej.

Bibliografia:

Kowalski K., Projektowanie bez barier – wytyczne, https://www.power.gov.pl/media/13910/projektowanie_zus.pdf, (dostęp: 15.04.2023).

Standardy projektowania budynków dla osób z niepełnosprawnościami, Ministerstwo Rozwoju i Technologii, https://budowlaneabc.gov.pl/standardy-projektowania-budynkow-dla-osob-niepelnosprawnych/, (dostęp: 15.04.2023).

Światowa Organizacja Zdrowia, Miasta przyjazne starzeniu: przewodnik, Fundacja Res Publica im. Henryka Krzeczkowskiego, 2014, https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/43755/9788393521173_pol.pdf?sequence=33&isAllowed=y, (dostęp: 15.04.2023).

Audiodeskrypcja – przekazywany drogą słuchową werbalny opis treści wizualnych osobom niewidomym i słabowidzącym.
Bariery architektoniczne – bariery w środowisku zbudowanym ograniczające uczestnictwo w życiu społecznym osobom ze specjalnymi potrzebami, w tym osobom z niepełnosprawnością stałą i tymczasową oraz osobom starszym na zasadzie zapewnienia równości z innymi osobami.
Dostępność – zgodnie z art. 2 Ustawy o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oznacza: dostępność architektoniczną, cyfrową oraz informacyjno-komunikacyjną co najmniej w zakresie określonym przez minimalne wymagania, o których mowa w art. 6, będącą wynikiem uwzględnienia uniwersalnego projektowania albo zastosowania racjonalnego usprawnienia.
Dostępność cyfrowa – polega na zapewnieniu funkcjonalności, kompatybilności, postrzegalności i zrozumiałości zawartości strony internetowej i/lub aplikacji mobilnej, aby zwiększyć dostępność dla szerokiego grona użytkowników, w tym dla osób z niepełnosprawnościami, między innymi dla osób niewidomych, słabowidzących, głuchych, niedosłyszących, osób z trudnościami w uczeniu się, osób z trudnościami motorycznymi, osób z ograniczeniami kognitywnymi, nadwrażliwych na światło, z problemami rozróżniania kolorów, z zaburzeniami mowy i innymi niepełnosprawnościami.
Dyskryminacja – sytuacja, w której człowiek ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną jest traktowany mniej korzystnie, niż byłby traktowany inny człowiek w porównywalnej sytuacji (wg Rzecznika Praw Obywatelskich).
Ergonomia (lub czynnik ludzki) – dyscyplina naukowa zajmująca się zrozumieniem interakcji między ludźmi i innymi elementami systemu oraz jej zastosowanie w zawdach, które stosują teorię, zasady, dane i metody projektowania w celu optymalizacji dobrostanu ludzi i ogólnej wydajności systemu (wg IEA – International Ergonomics Association).
Komunikacja sensoryczna – projektowanie sensoryczne uwzględnia wszystkie doświadczenia związane z ludzkimi zmysłami: wzrokiem, słuchem, smakiem, węchem i dotykiem. Dotyczy także tworzenia projektów uwzględniających ludzkie emocje w kontekście interakcji z produktem lub przedmiotem: dotykanie, tekstura, tarcie, kolor widzenia, jasność, kształt, wzór, dźwięki i ruchy, zapach, smak, temperatura i postrzegalne właściwości termiczne.
Komunikacja wielomodalna – polega na wzajemnym „dopełnianiu się” informacji przekazywanych przez użytkownika za pomocą różnych modalności. Wymaga zapewnienia synchronizacji pomiędzy tym, co użytkownicy mówią, jak gestykulują lub co robią, oraz tym, co widzą, słyszą i czego dotykają. Wielomodalność przekłada się na mniejszą liczbę błędów dzięki dublowaniu się kanałów przekazywania danej informacji.
Osoba z niepełnosprawnościami – zgodnie z art. 1 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych „Do osób niepełnosprawnych zalicza się te osoby, które mają długotrwale naruszoną sprawność fizyczną, umysłową, intelektualną lub w zakresie zmysłów (percepcji – przyp. autorów), co może, w oddziaływaniu z różnymi barierami, utrudniać im pełny i skuteczny udział w życiu społecznym, na zasadzie równości z innymi osobami”.
Osoby ze szczególnymi potrzebami – nowe pojęcie/określenie użyte w Ustawie o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (Dz. U. z 2019 r. poz. 1169), które w swojej definicji obejmuje każdą osobę, która ze względu na cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w jakich się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe czynności w celu przezwyciężenia bariery, aby móc być aktywną w swoim środowisku lokalnym i uczestniczyć w różnych sferach życia na równi z innymi. Do tych osób można zaliczyć osoby z niepełnosprawnościami, seniorów, dzieci i każdą inną osobę, która odczuwa brak komfortu podczas poruszania się w przestrzeni, na przykład kobiety w ciąży, opiekunowie małych dzieci w wózkach czy nawet osoby z ciężkim bagażem.
Osoba zagrożona wykluczeniem społecznym i cyfrowym – osoby najbardziej narażone na wykluczenie społeczne to: osoby z niepełnosprawnościami, osoby starsze, samotne, uzależnione, długotrwale bezrobotne, opuszczające zakłady karne, kobiety samotnie wychowujące dzieci, osoby o niskich kwalifikacjach zawodowych, osoby bezdomne, dzieci wychowujące się poza rodziną, imigranci oraz członkowie mniejszości narodowych.
Osoba wykluczona – wykluczenie społeczne to ograniczenie możliwości korzystania z podstawowych instytucji publicznych i dostępu do rynku pracy czy edukacji. Obszary te powinny być dostępne dla wszystkich. Cztery podstawowe zakresy wykluczenia dotyczą problemów z: uczestniczeniem, dostępem, prawami, posiadaniem.
Osoba ze szczególnymi potrzebami – zgodnie z art. 2 Ustawy o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oznacza „każdą osobę, która ze względu na swoje cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w których się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe środki w celu przezwyciężenia bariery, aby uczestniczyć w różnych sferach życia na równi z innymi osobami”.
Projektowanie uniwersalne – zgodnie z art. 2 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2012 r. poz. 1169 oraz z 2018 r. poz. 1217) oznacza projektowanie produktów, środowiska, programów i usług w taki sposób, by były użyteczne dla wszystkich, w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania. Uniwersalne projektowanie nie wyklucza pomocy technicznych dla szczególnych grup osób niepełnosprawnych, jeżeli jest to potrzebne”.
Projektowanie włączające – proces projektowania nowoczesnych technologii z aktywnym udziałem adresatów rozwiązań.
Systemy znajdowania drogi (ang. wayfinding system) – pojęcie odnosi się do systemów informacyjnych, które prowadzą ludzi przez fizyczne środowisko i zwiększają ich zrozumienie i doświadczenie przestrzeni. Wayfinding jest celową interakcją z otoczeniem, której celem jest dotarcie do miejsca.
Tekst alternatywny (ang. alternative text) – krótki opis elementów nietekstowych, takich jak zdjęcia, rysunki, wykresy, tabele, grafika, ilustracje, infografika, animacje, aby osoby z dysfunkcją wzroku, korzystające z technologii asystujących (czytnik ekranu) mogły otrzymać istotną informację na temat zawartości elementów nietekstowych. Opisy na stronach internetowych umieszczone są w atrybucie ALT kodu HTML, natomiast w dokumentach cyfrowych w pakiecie MsOffice należy dodać opis w oknie Formatowanie obrazu à Układ i właściwości à Tekst alternatywny.
Transkrypcja tekstowa – zawiera wypowiedziane słowa w nagraniu dźwiękowym. Na przykład po nagraniu podcastu szkoleniowego należy zapewnić alternatywę tekstową dla nagrania, czyli przygotować plik tekstowy z przepisaną treścią lub umieścić treść nagrania w formie HTML poniżej nagrania dźwiękowego np. w formacie MP3.
Tyflografika to grafika dla osób niewidomych i słabowidzących:
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, w sposób dostępny dotykowo osobom niewidomym,
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, dostępne wizualnie osobom o ograniczonej percepcji wzrokowej,
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, dostępne dotykowo i wzrokowo dla osób niewidomych i o ograniczonej percepcji wzrokowej;

User experience – projektowanie zorientowane na użytkownika (UX) jest procesem tworzenia produktów, które dostarczają użytkownikom istotnych i użytecznych doświadczeń. Składa się na to projektowanie wszystkich procesów związanych z produktem, uwzględniając aspekty takie jak branding, użyteczność czy funkcjonalność. Ponieważ projektowanie UX obejmuje całą ścieżkę użytkownika, jest to dziedzina multidyscyplinarna, zawierająca m.in. projektowanie wizualne, programowanie, psychologię i projektowanie interakcji. Projektowanie z myślą o użytkownikach oznacza również konieczność pracy w zakresie dostępności i uwzględniania fizycznych ograniczeń wielu potencjalnych użytkowników. Potrzeby użytkowników znajdują się w centrum wszelkich działań projektowych i badawczych, a celem jest rozwiązanie wszystkich istotnych problemów i potrzeb użytkowników w optymalny sposób. Metodologia: why, what, how (dlaczego, co, jak). Why to motywacja użytkowników do używania produktu; what odnosi się do jego funkcjonalności, how – to projektowanie w przystępny i estetyczny sposób.
Wytyczne dostępności treści internetowych WCAG (Web Content Accessibility Guidelines) – zestaw rekomendacji odnoszący się do sposobu tworzenia treści internetowych, aby były dostępne dla jak największej grupy użytkowników, szczególnie dla szerokiego grona użytkowników z niepełnosprawnościami (patrz Słowniczek pojęć: Dostępność cyfrowa).

Hashtagi: