Pomoce dotykowe dla osób z dysfunkcją wzroku realizowane na kierunku Design Uniwersytetu Komisji Edukacji Narodowej dla krakowskich instytucji kultury

W 2012 roku na kierunku wzornictwo (obecnie design) Uniwersytetu Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie rozpoczęliśmy współpracę z Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Maius. W ramach prowadzonych przeze mnie zajęć z projektowania prospołecznego studenci podjęli się realizacji pomocy dotykowych. Miały one ułatwiać poznawanie zbiorów i siedziby muzeum zwiedzającym z dysfunkcją wzroku.

Pierwszym etapem pracy było szkolenie z niepełnosprawności, które odbywało się w Dziale ds. Osób Niepełnosprawnych UJ. Kolejnym był wykład dr Róży Książek na temat historii i specyfiki prezentowanej ekspozycji oraz dostępnych w muzeum udogodnień dla osób z niepełnosprawnościami. Studenci mieli okazję zapoznać się między innymi z tyflografikami projektowanymi dla muzeum przez dra Lecha Kolasińskiego, wykładowcę kierunku sztuka i media na Uniwersytecie Komisji Edukacji Narodowej. Kolejnym etapem były proste ćwiczenia zwiększające świadomość specyfiki niepełnosprawności wzroku. Studenci w parach pokonywali z zasłoniętymi oczami określony dystans w przestrzeni miasta i wykonywali zadania takie jak zapytanie przechodnia o godzinę. Ćwiczenia bardzo efektywnie działały na wyobraźnię i empatię uczestników, którzy następnie analizowali własne odczucia, reakcje i napotkane trudności. Inne zadanie polegało na rozpoznawaniu z zasłoniętymi oczami drobnych przedmiotów. Te proste ćwiczenia były tylko wstępem do zadania projektowego, pozwalały jednak na chwilę wyjść poza własną wzrokową percepcję. Projekty pomocy dotykowych były następnie rozwijane pod moją opieką i w konsultacji z Działem ds. Osób Niepełnosprawnych UJ. Zrealizowane prace zaprezentowano w Collegium Maius w ramach wydarzenie „Dotknij Kultury” poświęconego tematyce dostępności kultury, organizowanego w muzeum rokrocznie. Projekty były oglądane i testowane przez osoby z dysfunkcją wzroku.

W 2013 roku odbyła się w Muzeum Collegium Maius wystawa zatytułowana Dotknąć obrazu – Malczewski, Szymborska, Antoniszczak, na której między innymi pokazane zostały zrealizowane przez moich studentów pomoce. Wystawa zdobyła wyróżnienie w prestiżowym konkursie na Wydarzenie Muzealne Roku Sybilla 2013. Zachęceni sukcesem kontynuowaliśmy współpracę przez kilka następnych lat. W efekcie powstało około pięćdziesięciu obiektów dotykowych, a wiele z nich do dziś sprawdza się jako pomoc w dotykowym zwiedzaniu Muzeum UJ Collegium Maius. Współpraca z muzeum pozwoliła nam na zebranie wielu ważnych informacji odnośnie do projektowania dla osób z dysfunkcją wzroku. Wszystkie osoby z niepełnosprawnością wzroku pozytywnie oceniały samą ideę projektowania pomocy dotykowych, ale zwracały uwagę, że bywają one niefunkcjonalne. Bardzo często podnoszony był problem nieczytelności opisów brajlowskich wynikający ze zbyt małej wypukłości punktów lub z nieprecyzyjnego wykonania. Projekty eksperymentalne takie jak próba przedstawiania koloru poprzez dotyk były oceniane jako działania płonne i z góry skazane na niepowodzenie. Samą ideę dotykowego przedstawiania koloru często uznawano za pozbawioną sensu. Najbardziej doceniono proste obiekty, ewentualnie z dodatkową funkcją, na przykład edukacyjną. Niektóre projekty odbierane były pozytywnie ze względu na interesującą, a rzadko podejmowaną dotykowo tematykę. Przychylnie oceniano pomoce angażujące zmysł węchu, również jako rzadko spotykane. Wszyscy rozmówcy uważali makiety i modele za bardziej praktyczny rodzaj pomocy dotykowych niż rysunek wypukły. Podkreślano, że im bardziej przestrzenny jest element dotykowy, tym łatwiej i szybciej osoba z niepełnosprawnością wzroku go zobaczy.

Biały kielich stoi po lewej stronie drewnianej skrzynki z otworami w ściankach. Widoczne otwory są w kształcie koła i kielicha. Ścianki skrzynki są połączone metalowymi zawiasami w kolorze złotym. — Zabawka dotykowa inspirowana kielichem Aleksandra Jagiellończyka, projekt Katarzyny Sumary, 2012; fot. Grzegorz Zygier

Skrzynka z niepomalowanej drewnianej sklejki o wymiarach: szer. ok. 40 cm, wys. Ok. 30 cm, głębokość ok. 25 cm, bez przedniej ścianki i podstawy. W miejscu podstawy znajduje się lutro, w którym odbija się wzór znajdujący się na górnej ściance skrzynki od wewnątrz. Wzór prezentuje rozety, białe krążki z wypukłymi wzorami roślinnymi. Rozety ułożone są w rzędach 8 na 4. Widoczna jest ręka sięgająca z prawej strony zdjęcia do środka skrzynki i dotykająca rozet. — Makieta dotykowa sklepienia Auli w Muzeum Collegium Maius UJ, projekt Joanny Opałko i Magdaleny Zębali; fot. Grzegorz Zygier

W roku 2018 nasz kierunek rozpoczął współpracę z Muzeum Sztuki Współczesnej w Krakowie MOCAK. Dzięki grantowi pozyskanemu przeze mnie w ramach konkursu ofert na realizację zadań publicznych województwa małopolskiego w obszarze nauki, szkolnictwa wyższego, edukacji, oświaty i wychowania w 2018 r. pn. „Naukowe Inspiracje – Ciekawe i Kreatywne” członkowie Studenckiego Koła Naukowego Wzornictwa UP Prototyp wykonali pod moją opieką projekty dotykowych adaptacji wybranych dzieł sztuki z kolekcji MOCAK-u. Projekty te posłużyły jako pomoce w ramach cyklu warsztatów integracyjnych zatytułowanych Sztuka pod ręką. Grant umożliwił nam również zakupienie wygrzewarki Zy-fuse, czyli urządzenia do wykonywania prostych tyflografik na papierze puchnącym1. Dzięki temu zyskaliśmy możliwość szybkiego testowania tyflografik w wypukłej formie przed ich realizacją w innej, bardziej kosztownej technologii. Wygrzewarka pozwala również na wykonywanie podpisów brajlowskich. Projekty stworzone dla MOCAK-u zaprezentowaliśmy również na wystawie Dotknąć designu w galerii Wydziału Sztuki UP w styczniu 2019 roku.

Na betonowej, szarej podłodze leży obiekt, układanka w kształcie gry w klasy. Obiekt składa się z kolejnych warstw; od spodu warstwa drewniana, na której znajduje się warstwa z białego tworzywa sztucznego. Na białej warstwie znajdują się czarne elementy przypominające płaskie klocki. Na środkowym klocku stoją dwa białe buciki, małe rzeźby — Anna Chochołowicz, Zuzanna Krzemień, pomoc dotykowa do pracy Sofie Muller „Leap of Faith”; fot.: Malwina Antoniszczak

W roku 2019 pozyskałam kolejny grant dla naszego koła naukowego, który posłużył do realizacji dotykowej makiety dla Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie. Ta niezwykle udana realizacja prezentowana jest we foyer gmachu głównego teatru oraz udostępniana widzom na czas spektakli oraz warsztatów. Projektowanie dla osób z dysfunkcją wzroku na stałe już wpisało się w działania na naszym kierunku, a w 2023 roku członkowie koła naukowego wykonali pomoce dotykowe dla Międzynarodowego Centrum Kultury w Krakowie do wystawy Wędrujące obrazy. Małgorzata Mirga-Tas.

Audiodeskrypcja – przekazywany drogą słuchową werbalny opis treści wizualnych osobom niewidomym i słabowidzącym.
Bariery architektoniczne – bariery w środowisku zbudowanym ograniczające uczestnictwo w życiu społecznym osobom ze specjalnymi potrzebami, w tym osobom z niepełnosprawnością stałą i tymczasową oraz osobom starszym na zasadzie zapewnienia równości z innymi osobami.
Dostępność – zgodnie z art. 2 Ustawy o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oznacza: dostępność architektoniczną, cyfrową oraz informacyjno-komunikacyjną co najmniej w zakresie określonym przez minimalne wymagania, o których mowa w art. 6, będącą wynikiem uwzględnienia uniwersalnego projektowania albo zastosowania racjonalnego usprawnienia.
Dostępność cyfrowa – polega na zapewnieniu funkcjonalności, kompatybilności, postrzegalności i zrozumiałości zawartości strony internetowej i/lub aplikacji mobilnej, aby zwiększyć dostępność dla szerokiego grona użytkowników, w tym dla osób z niepełnosprawnościami, między innymi dla osób niewidomych, słabowidzących, głuchych, niedosłyszących, osób z trudnościami w uczeniu się, osób z trudnościami motorycznymi, osób z ograniczeniami kognitywnymi, nadwrażliwych na światło, z problemami rozróżniania kolorów, z zaburzeniami mowy i innymi niepełnosprawnościami.
Dyskryminacja – sytuacja, w której człowiek ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną jest traktowany mniej korzystnie, niż byłby traktowany inny człowiek w porównywalnej sytuacji (wg Rzecznika Praw Obywatelskich).
Ergonomia (lub czynnik ludzki) – dyscyplina naukowa zajmująca się zrozumieniem interakcji między ludźmi i innymi elementami systemu oraz jej zastosowanie w zawdach, które stosują teorię, zasady, dane i metody projektowania w celu optymalizacji dobrostanu ludzi i ogólnej wydajności systemu (wg IEA – International Ergonomics Association).
Komunikacja sensoryczna – projektowanie sensoryczne uwzględnia wszystkie doświadczenia związane z ludzkimi zmysłami: wzrokiem, słuchem, smakiem, węchem i dotykiem. Dotyczy także tworzenia projektów uwzględniających ludzkie emocje w kontekście interakcji z produktem lub przedmiotem: dotykanie, tekstura, tarcie, kolor widzenia, jasność, kształt, wzór, dźwięki i ruchy, zapach, smak, temperatura i postrzegalne właściwości termiczne.
Komunikacja wielomodalna – polega na wzajemnym „dopełnianiu się” informacji przekazywanych przez użytkownika za pomocą różnych modalności. Wymaga zapewnienia synchronizacji pomiędzy tym, co użytkownicy mówią, jak gestykulują lub co robią, oraz tym, co widzą, słyszą i czego dotykają. Wielomodalność przekłada się na mniejszą liczbę błędów dzięki dublowaniu się kanałów przekazywania danej informacji.
Osoba z niepełnosprawnościami – zgodnie z art. 1 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych „Do osób niepełnosprawnych zalicza się te osoby, które mają długotrwale naruszoną sprawność fizyczną, umysłową, intelektualną lub w zakresie zmysłów (percepcji – przyp. autorów), co może, w oddziaływaniu z różnymi barierami, utrudniać im pełny i skuteczny udział w życiu społecznym, na zasadzie równości z innymi osobami”.
Osoby ze szczególnymi potrzebami – nowe pojęcie/określenie użyte w Ustawie o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (Dz. U. z 2019 r. poz. 1169), które w swojej definicji obejmuje każdą osobę, która ze względu na cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w jakich się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe czynności w celu przezwyciężenia bariery, aby móc być aktywną w swoim środowisku lokalnym i uczestniczyć w różnych sferach życia na równi z innymi. Do tych osób można zaliczyć osoby z niepełnosprawnościami, seniorów, dzieci i każdą inną osobę, która odczuwa brak komfortu podczas poruszania się w przestrzeni, na przykład kobiety w ciąży, opiekunowie małych dzieci w wózkach czy nawet osoby z ciężkim bagażem.
Osoba zagrożona wykluczeniem społecznym i cyfrowym – osoby najbardziej narażone na wykluczenie społeczne to: osoby z niepełnosprawnościami, osoby starsze, samotne, uzależnione, długotrwale bezrobotne, opuszczające zakłady karne, kobiety samotnie wychowujące dzieci, osoby o niskich kwalifikacjach zawodowych, osoby bezdomne, dzieci wychowujące się poza rodziną, imigranci oraz członkowie mniejszości narodowych.
Osoba wykluczona – wykluczenie społeczne to ograniczenie możliwości korzystania z podstawowych instytucji publicznych i dostępu do rynku pracy czy edukacji. Obszary te powinny być dostępne dla wszystkich. Cztery podstawowe zakresy wykluczenia dotyczą problemów z: uczestniczeniem, dostępem, prawami, posiadaniem.
Osoba ze szczególnymi potrzebami – zgodnie z art. 2 Ustawy o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oznacza „każdą osobę, która ze względu na swoje cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w których się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe środki w celu przezwyciężenia bariery, aby uczestniczyć w różnych sferach życia na równi z innymi osobami”.
Projektowanie uniwersalne – zgodnie z art. 2 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2012 r. poz. 1169 oraz z 2018 r. poz. 1217) oznacza projektowanie produktów, środowiska, programów i usług w taki sposób, by były użyteczne dla wszystkich, w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania. Uniwersalne projektowanie nie wyklucza pomocy technicznych dla szczególnych grup osób niepełnosprawnych, jeżeli jest to potrzebne”.
Projektowanie włączające – proces projektowania nowoczesnych technologii z aktywnym udziałem adresatów rozwiązań.
Systemy znajdowania drogi (ang. wayfinding system) – pojęcie odnosi się do systemów informacyjnych, które prowadzą ludzi przez fizyczne środowisko i zwiększają ich zrozumienie i doświadczenie przestrzeni. Wayfinding jest celową interakcją z otoczeniem, której celem jest dotarcie do miejsca.
Tekst alternatywny (ang. alternative text) – krótki opis elementów nietekstowych, takich jak zdjęcia, rysunki, wykresy, tabele, grafika, ilustracje, infografika, animacje, aby osoby z dysfunkcją wzroku, korzystające z technologii asystujących (czytnik ekranu) mogły otrzymać istotną informację na temat zawartości elementów nietekstowych. Opisy na stronach internetowych umieszczone są w atrybucie ALT kodu HTML, natomiast w dokumentach cyfrowych w pakiecie MsOffice należy dodać opis w oknie Formatowanie obrazu à Układ i właściwości à Tekst alternatywny.
Transkrypcja tekstowa – zawiera wypowiedziane słowa w nagraniu dźwiękowym. Na przykład po nagraniu podcastu szkoleniowego należy zapewnić alternatywę tekstową dla nagrania, czyli przygotować plik tekstowy z przepisaną treścią lub umieścić treść nagrania w formie HTML poniżej nagrania dźwiękowego np. w formacie MP3.
Tyflografika to grafika dla osób niewidomych i słabowidzących:
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, w sposób dostępny dotykowo osobom niewidomym,
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, dostępne wizualnie osobom o ograniczonej percepcji wzrokowej,
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, dostępne dotykowo i wzrokowo dla osób niewidomych i o ograniczonej percepcji wzrokowej;

User experience – projektowanie zorientowane na użytkownika (UX) jest procesem tworzenia produktów, które dostarczają użytkownikom istotnych i użytecznych doświadczeń. Składa się na to projektowanie wszystkich procesów związanych z produktem, uwzględniając aspekty takie jak branding, użyteczność czy funkcjonalność. Ponieważ projektowanie UX obejmuje całą ścieżkę użytkownika, jest to dziedzina multidyscyplinarna, zawierająca m.in. projektowanie wizualne, programowanie, psychologię i projektowanie interakcji. Projektowanie z myślą o użytkownikach oznacza również konieczność pracy w zakresie dostępności i uwzględniania fizycznych ograniczeń wielu potencjalnych użytkowników. Potrzeby użytkowników znajdują się w centrum wszelkich działań projektowych i badawczych, a celem jest rozwiązanie wszystkich istotnych problemów i potrzeb użytkowników w optymalny sposób. Metodologia: why, what, how (dlaczego, co, jak). Why to motywacja użytkowników do używania produktu; what odnosi się do jego funkcjonalności, how – to projektowanie w przystępny i estetyczny sposób.
Wytyczne dostępności treści internetowych WCAG (Web Content Accessibility Guidelines) – zestaw rekomendacji odnoszący się do sposobu tworzenia treści internetowych, aby były dostępne dla jak największej grupy użytkowników, szczególnie dla szerokiego grona użytkowników z niepełnosprawnościami (patrz Słowniczek pojęć: Dostępność cyfrowa).

Hashtagi: