Uniwersalność – między dydaktyką a praktyką artystyczną

Koncepcja ciała uniwersalnego

W 2006 roku stworzyłam artystyczną koncepcję ciała uniwersalnego, która stanowiła podstawę mojego doktoratu[1].

Ciało uniwersalne to ciało zawierające elementy, które posiadają wszystkie ciała bez względu na rasę czy płeć oraz wszystkie rodzaje tożsamości, które ciało przybiera.

Ciałem uniwersalnym jest więc krew, serce, tkanki, łzy… Każdy bowiem człowiek, bez względu na to jak wygląda, gdzie mieszka, w co wierzy ‒ posiada je. W swojej sztuce uwzględniałam widzenie człowieka w całości – takim, jakim jest. Zaprzeczyłam istnieniu idealnego w proporcjach, pięknego ciała, jak to miało miejsce w sztuce renesansu. Kolejnym etapem było dotarcie do osób ze szczególnymi potrzebami. Ponieważ reprezentuję dziedzinę sztuki, która najczęściej wykorzystuje zmysł wzroku w odbiorze prac artystycznych, skierowałam swoje zainteresowania, między innymi, do tej grupy społecznej. W 2010 roku trafiłam na szkolenie[2] z audiodeskrypcji[3], które prowadziły osoby niewidzące. Najważniejszym zdaniem, które usłyszałam podczas kursu, było to, że „człowiek niewidzący może zobaczyć”. To był przełom dla mnie i nowy kierunek w praktyce artystycznej oraz pracy ze studentami i studentkami.

Praca dydaktyczna

Od ponad dziesięciu lat prowadzę zajęcia z ilustracji. Podczas kształcenia zwracam uwagę na takie czynniki jak: dostępność do obrazu, treści, sztuki, nauki, uwzględniając również osoby z niepełnosprawnością wzroku. Największym problemem, jeszcze kilka lat temu, był dostęp do nowoczesnych technologii, np. tyflografiki[4] w ilustracjach stworzonych przez studentów dla osób niewidomych i słabowidzących. Udało się zrealizować jedną taką pracę magisterską w 2015 roku zatytułowaną Zielnik, której autorką była Anna Zielińska[5]. Praca uwzględniała ilustracje i tekst, w której użyto odpowiedniej czcionki do czytania oraz alfabetu Braille’a[6]. Praca skierowana była do osób widzących, niewidzących oraz słabowidzących.

Kolejnym wyzwaniem projektowym było znalezienie trwałych materiałów i prostej technologii w pracy nad ilustracjami i obrazami dla osób z niepełnosprawnością wzroku. Skupiliśmy się głównie nad znalezieniem odpowiedniego łączenia w jedną całość wypukłych ilustracji oraz testowaniem niektórych materiałów. Całkiem dobrym rozwiązaniem było zastosowanie płótna introligatorskiego. To materiał, który dobrze przykleja się do tektury, a jednocześnie jest wystarczająco trwały podczas dotykania, „oglądania poprzez dotyk” obrazu. W sprzedaży dostępne są różne rodzaje takiego płótna: miękkie, ze strukturą włókien, lub śliskie, które można zastosować do budowania wypukłych ilustracji.

Bardzo istotnym elementem w projektowaniu książek dla najmłodszego odbiorcy jest zastosowanie odpowiedniej typografii. Pewne założenia w pracy z tekstem wypracowałam z moją kilkuletnią córką, która zwróciła uwagę na nieczytelność tekstu w książkach dla dzieci. Graficy i projektanci mają skłonność do używania zbyt małych i skomplikowanych krojów pisma. Potrzebą kilkuletniej osoby było samodzielne czytanie, tymczasem zastosowany krój pisma w większości książek był nie do odczytania. Dostępność do treści, samodzielnego czytania, a nie tylko do obrazu, powinna być zapewniona dla dzieci wczesnoszkolnych, ale także dla dzieci z trudnością w czytaniu czy dzieci pochodzących z różnych obszarów kulturowych czy językowych. Tak więc zastosowanie litery jednoelementowej, prostej, a przede wszystkim dużej w tekście jest konieczne, aby z książki mogło korzystać wiele osób.

Praca artystyczna

W ostatnich latach obserwujemy znaczny wzrost dostępności sztuki w muzeach oraz instytucjach kultury. Do wystaw dołączone są plansze tyflograficzne czy audiodeskrypcja. Działy edukacyjne organizują oprowadzanie dla widzów ze szczególnymi potrzebami, również posługujących się innym językiem niż polski. Nieco gorzej wygląda dostępność do kultury w prywatnych galeriach. Jako artystkę zawsze interesowało mnie dotarcie ze sztuką do szerokiej publiczności. Tak się stało w przypadku mojej wystawy organizowanej przez galerię lokal_30 w Warszawie, która szczególną wagę przykłada do równościowego traktowania ludzi. Galeria we współpracy z Fundacją Wielozmysły[7] zorganizowała specjalny pokaz. Przed oprowadzaniem pracowałam bezpośrednio z osobami oprowadzającymi. Omówiłyśmy najważniejsze założenia, wątki wystawy i haptyczność wystawianych prac. Fundacja przygotowała materiały sensoryczne dla odbiorców, część prac można było dotykać na wystawie (co często biorę pod uwagę przy ich wcześniejszym tworzeniu). Było to jedno z ważniejszych doświadczeń w mojej praktyce artystycznej.

[1] Małgorzata Niespodziewana-Rados: Ciało. Artystyczna koncepcja ciała uniwersalnego, 2006, doktorat, Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie.

[2] Szkolenie z audiodeskrypcji prowadzone przez Fundację Audiodeskrypcja, Bunkier Sztuki w Krakowie, 16-18.12.2010.

[3] Audiodeskrypcja ‒ nagrany tekst opisujący obraz osobom, które nie widzą lub słabo widzą.

[4] Tyflografika – ilustracje tyflograficzne – wypukłe obrazy odczytywane za pomocą dotyku.

[5] Ilustracje tyflograficzne zostały wykonane w Studiu Tyflografiki Marka Jakubowskiego.

[6] Alfabet Braille’a – alfabet umożliwiający zapisywanie i odczytywanie tekstów osobom niewidomym.

[7] 7 31.07.2020, godz. 17.00 – Spacerownik Wielozmysłowy w galerii lokal_30. Oprowadzanie po wystawie Małgorzaty Malwiny Niespodziewanej „Katarzyna, Erna, Maria”. Informacja: https://www.wielozmysly.org/pl/projekt/spacerownik

Audiodeskrypcja – przekazywany drogą słuchową werbalny opis treści wizualnych osobom niewidomym i słabowidzącym.
Bariery architektoniczne – bariery w środowisku zbudowanym ograniczające uczestnictwo w życiu społecznym osobom ze specjalnymi potrzebami, w tym osobom z niepełnosprawnością stałą i tymczasową oraz osobom starszym na zasadzie zapewnienia równości z innymi osobami.
Dostępność – zgodnie z art. 2 Ustawy o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oznacza: dostępność architektoniczną, cyfrową oraz informacyjno-komunikacyjną co najmniej w zakresie określonym przez minimalne wymagania, o których mowa w art. 6, będącą wynikiem uwzględnienia uniwersalnego projektowania albo zastosowania racjonalnego usprawnienia.
Dostępność cyfrowa – polega na zapewnieniu funkcjonalności, kompatybilności, postrzegalności i zrozumiałości zawartości strony internetowej i/lub aplikacji mobilnej, aby zwiększyć dostępność dla szerokiego grona użytkowników, w tym dla osób z niepełnosprawnościami, między innymi dla osób niewidomych, słabowidzących, głuchych, niedosłyszących, osób z trudnościami w uczeniu się, osób z trudnościami motorycznymi, osób z ograniczeniami kognitywnymi, nadwrażliwych na światło, z problemami rozróżniania kolorów, z zaburzeniami mowy i innymi niepełnosprawnościami.
Dyskryminacja – sytuacja, w której człowiek ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną jest traktowany mniej korzystnie, niż byłby traktowany inny człowiek w porównywalnej sytuacji (wg Rzecznika Praw Obywatelskich).
Ergonomia (lub czynnik ludzki) – dyscyplina naukowa zajmująca się zrozumieniem interakcji między ludźmi i innymi elementami systemu oraz jej zastosowanie w zawdach, które stosują teorię, zasady, dane i metody projektowania w celu optymalizacji dobrostanu ludzi i ogólnej wydajności systemu (wg IEA – International Ergonomics Association).
Komunikacja sensoryczna – projektowanie sensoryczne uwzględnia wszystkie doświadczenia związane z ludzkimi zmysłami: wzrokiem, słuchem, smakiem, węchem i dotykiem. Dotyczy także tworzenia projektów uwzględniających ludzkie emocje w kontekście interakcji z produktem lub przedmiotem: dotykanie, tekstura, tarcie, kolor widzenia, jasność, kształt, wzór, dźwięki i ruchy, zapach, smak, temperatura i postrzegalne właściwości termiczne.
Komunikacja wielomodalna – polega na wzajemnym „dopełnianiu się” informacji przekazywanych przez użytkownika za pomocą różnych modalności. Wymaga zapewnienia synchronizacji pomiędzy tym, co użytkownicy mówią, jak gestykulują lub co robią, oraz tym, co widzą, słyszą i czego dotykają. Wielomodalność przekłada się na mniejszą liczbę błędów dzięki dublowaniu się kanałów przekazywania danej informacji.
Osoba z niepełnosprawnościami – zgodnie z art. 1 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych „Do osób niepełnosprawnych zalicza się te osoby, które mają długotrwale naruszoną sprawność fizyczną, umysłową, intelektualną lub w zakresie zmysłów (percepcji – przyp. autorów), co może, w oddziaływaniu z różnymi barierami, utrudniać im pełny i skuteczny udział w życiu społecznym, na zasadzie równości z innymi osobami”.
Osoby ze szczególnymi potrzebami – nowe pojęcie/określenie użyte w Ustawie o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (Dz. U. z 2019 r. poz. 1169), które w swojej definicji obejmuje każdą osobę, która ze względu na cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w jakich się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe czynności w celu przezwyciężenia bariery, aby móc być aktywną w swoim środowisku lokalnym i uczestniczyć w różnych sferach życia na równi z innymi. Do tych osób można zaliczyć osoby z niepełnosprawnościami, seniorów, dzieci i każdą inną osobę, która odczuwa brak komfortu podczas poruszania się w przestrzeni, na przykład kobiety w ciąży, opiekunowie małych dzieci w wózkach czy nawet osoby z ciężkim bagażem.
Osoba zagrożona wykluczeniem społecznym i cyfrowym – osoby najbardziej narażone na wykluczenie społeczne to: osoby z niepełnosprawnościami, osoby starsze, samotne, uzależnione, długotrwale bezrobotne, opuszczające zakłady karne, kobiety samotnie wychowujące dzieci, osoby o niskich kwalifikacjach zawodowych, osoby bezdomne, dzieci wychowujące się poza rodziną, imigranci oraz członkowie mniejszości narodowych.
Osoba wykluczona – wykluczenie społeczne to ograniczenie możliwości korzystania z podstawowych instytucji publicznych i dostępu do rynku pracy czy edukacji. Obszary te powinny być dostępne dla wszystkich. Cztery podstawowe zakresy wykluczenia dotyczą problemów z: uczestniczeniem, dostępem, prawami, posiadaniem.
Osoba ze szczególnymi potrzebami – zgodnie z art. 2 Ustawy o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oznacza „każdą osobę, która ze względu na swoje cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w których się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe środki w celu przezwyciężenia bariery, aby uczestniczyć w różnych sferach życia na równi z innymi osobami”.
Projektowanie uniwersalne – zgodnie z art. 2 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2012 r. poz. 1169 oraz z 2018 r. poz. 1217) oznacza projektowanie produktów, środowiska, programów i usług w taki sposób, by były użyteczne dla wszystkich, w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania. Uniwersalne projektowanie nie wyklucza pomocy technicznych dla szczególnych grup osób niepełnosprawnych, jeżeli jest to potrzebne”.
Projektowanie włączające – proces projektowania nowoczesnych technologii z aktywnym udziałem adresatów rozwiązań.
Systemy znajdowania drogi (ang. wayfinding system) – pojęcie odnosi się do systemów informacyjnych, które prowadzą ludzi przez fizyczne środowisko i zwiększają ich zrozumienie i doświadczenie przestrzeni. Wayfinding jest celową interakcją z otoczeniem, której celem jest dotarcie do miejsca.
Tekst alternatywny (ang. alternative text) – krótki opis elementów nietekstowych, takich jak zdjęcia, rysunki, wykresy, tabele, grafika, ilustracje, infografika, animacje, aby osoby z dysfunkcją wzroku, korzystające z technologii asystujących (czytnik ekranu) mogły otrzymać istotną informację na temat zawartości elementów nietekstowych. Opisy na stronach internetowych umieszczone są w atrybucie ALT kodu HTML, natomiast w dokumentach cyfrowych w pakiecie MsOffice należy dodać opis w oknie Formatowanie obrazu à Układ i właściwości à Tekst alternatywny.
Transkrypcja tekstowa – zawiera wypowiedziane słowa w nagraniu dźwiękowym. Na przykład po nagraniu podcastu szkoleniowego należy zapewnić alternatywę tekstową dla nagrania, czyli przygotować plik tekstowy z przepisaną treścią lub umieścić treść nagrania w formie HTML poniżej nagrania dźwiękowego np. w formacie MP3.
Tyflografika to grafika dla osób niewidomych i słabowidzących:
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, w sposób dostępny dotykowo osobom niewidomym,
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, dostępne wizualnie osobom o ograniczonej percepcji wzrokowej,
- to graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, dostępne dotykowo i wzrokowo dla osób niewidomych i o ograniczonej percepcji wzrokowej;

User experience – projektowanie zorientowane na użytkownika (UX) jest procesem tworzenia produktów, które dostarczają użytkownikom istotnych i użytecznych doświadczeń. Składa się na to projektowanie wszystkich procesów związanych z produktem, uwzględniając aspekty takie jak branding, użyteczność czy funkcjonalność. Ponieważ projektowanie UX obejmuje całą ścieżkę użytkownika, jest to dziedzina multidyscyplinarna, zawierająca m.in. projektowanie wizualne, programowanie, psychologię i projektowanie interakcji. Projektowanie z myślą o użytkownikach oznacza również konieczność pracy w zakresie dostępności i uwzględniania fizycznych ograniczeń wielu potencjalnych użytkowników. Potrzeby użytkowników znajdują się w centrum wszelkich działań projektowych i badawczych, a celem jest rozwiązanie wszystkich istotnych problemów i potrzeb użytkowników w optymalny sposób. Metodologia: why, what, how (dlaczego, co, jak). Why to motywacja użytkowników do używania produktu; what odnosi się do jego funkcjonalności, how – to projektowanie w przystępny i estetyczny sposób.
Wytyczne dostępności treści internetowych WCAG (Web Content Accessibility Guidelines) – zestaw rekomendacji odnoszący się do sposobu tworzenia treści internetowych, aby były dostępne dla jak największej grupy użytkowników, szczególnie dla szerokiego grona użytkowników z niepełnosprawnościami (patrz Słowniczek pojęć: Dostępność cyfrowa).

Hashtagi:

Ciało uniwersalne